پيش گفتار :راه رسيدن به وحدت آشنائى و عمل به سنت پيامبر

ويژگيهاى غدير خم
1 - اجتماعى بى همانند
2 - فراوانى و انبوه حاضران
3 - تحقق بيعت عمومى
4 - كيفيت والاى حماسه غدير
5 - صراحت در گفتار پيامبر
6 - گواهى حاضران
7 - راويان فراوان حديث غدير
با بررسى روشهاى مبارزاتى حضرت زهرا سلام الله عليها و مورد ارزيابى قرار دادن استدلالها و براهين آن بزرگ زن جهانيان ، كه همواره در طرح حماسه غدير مى كوشيد
و در نهان و آشكار
و در سخنرانيهاى عمومى
و پاسخهاى انفرادى
همه جا تلاش مى كرد تا:
حماسه غدير را بشناساند
اهداف غديرخم را به رخ بكشد
حماسه غدير را جاودانه سازد
و با خطبه معروف رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) در غديرخم ، بحث و مناظره نمايد
پيام غديرخم را براى اتمام حجت بكار گيرد
هر خواننده اى را وامى دارد تا بپرسد كه :
غديرخم چه ويژگيهايى دارد؟
كه آنهمه توجه حضرت زهرا سلام الله عليها را بخود جلب كرده است ؟
اهداف غديرخم چيست ؟
و رسالت آن كدام است ؟
و بار تبليغاتى آن چگونه است ؟
و چرا با زنده ساختن ((حماسه غدير)) مى توان ، همه گمراهان را هدايت كرد؟
و عذرها و بهانه ها را مردود دانست ؟
و راه حق و هدايت را شناخت ؟
اول - اعلام امامت در اجتماع بى همانند:
يكى از ويژگيهاى ((حماسه غدير))، اعلام امامت حضرت اميرالمؤ منين (عليه السلام ) در اجتماعى بى مانند بود
كه نه درگذشته چنان جمعيتى با جاذبه هاى معنوى گرد آمدند
و نه در آينده چنان اجتماع با شكوهى تحقق يافت
در اينجا به برخى از جوانب شكوهمند آن اجتماع بى همانند اشاره مى شود:
1 - اجتماعى از سراسر بلاد اسلامى :
مردمى كه در غديرخم گرد آمدند، و با امام منصوب از طرف خداوند بزرگ بيعت كردند، مردم يك شهر و قبيله ، يك منطقه و ناحيه نبودند، از يك نژاد و قومى گرد نيامدند، بلكه از سراسر بلاد اسلامى با شنيدن خبر شركت پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) در مراسم حج ، بسوى كعبه و پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) شتافتند.
از شرق و غرب
از شمال و جنوب كشور پهناور اسلامى
از نژادهاى گوناگون
از قوميت ها و مليت هاى متفاوت
از سياه و سفيد
از سرمايه داران و نيازمندان
از زورمداران و ناتوان ها
از بى سواد و باسواد
از مهاجر و انصار
و از همه جا
و از همه شهرها
و روستاها و بلاد اسلامى (نه تنها مردم مكه و مدينه ) براى مراسم حج گرد آمدند، و سپس در غديرخم به امر الهى درنگ كردند، و پيام الهى را در ولايت و امامت پس از پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) شنيدند، و با امام خود بيعت كردند، كه چنين اجتماعى ديگر هرگز پديد نيامد
2 - جاذبه معنوى حاضران در غدير:
گردهم آئى حاجيان ((90 يا 120 هزار نفر)) در غدير خم ، تنها يك اجتماع نظامى يا سياسى نبود، بلكه جاذبه معنوى داشت
همه ، احرام پوشيده
و مراسم حج بجاى آورده
و در عرفات و منى دل را شسته
و در طواف و سعى سبكبار شده بودند
داراى حالت معنوى بودند، و از روحى پر نشاط برخوردار، و با حالت پذيرش و تسليم به سخنان پيامبرشان گوش فرا دادند.
3 - انگيزه معنوى گردهم آئى غدير:
پس از اعمال حج ، همه در حال بازگشت بودند، كه در سرزمين غديرخم ، آن اجتماع عظيم حاجيان پراكنده مى شد، مصرى ها، عراقى ها، يمنى ها، مدنى ها، هر كدام به راه خود مى رفتند كه پيك وحى فرمان ابلاغ امامت را آورد و رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمان داد تا جمعيت باز ايستند
آنها كه جلوتر رفتند بازگردند
و آنان كه هنوز نيامده اند به جمعيت ملحق شوند
اجتماع انبوه حاجيان در آن روز انگيزه هاى مادى ، يا تنها سياسى و نظامى نداشت ، بلكه بر اساس فرمان الهى ، و دستور پيامبر اسلام شكل گرفت ، تا امامت على (عليه السلام ) و ولايت اهل بيت عليهما السلام تحقق يابد.
دوم - فراوانى و انبوه حاضران :
فراوانى و انبوه جمعيت حاجيان در روز غديرخم كه از سراسر بلاد اسلامى گرد آمده بودند يكى ديگر از ويژگيهاى حماسه غدير است ، و تعداد جمعيت را 90 تا 120 هزار نفر نقل كرده اند، كه بهنگام بازگشت به شهر و ديار خويش در روز 18 ذى الحجة الحرام ، در منطقه غديرخم ، به فرمان الهى گرد آمده و پس از شنيدن پيام رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) با اميرالمؤ منين على (عليه السلام ) بيعت كردند⁽²⁾.
سوم - تحقق بيعت عمومى و همگانى :
رسول گرامى اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم ) از آغازين لحظه هاى بعثت ، و دعوت علنى مردم به اسلام ، ولايت و رهبرى حضرت اميرالمؤ منين على (عليه السلام ) را مطرح ، و تا آخرين لحظه هاى عمر با بركتش (ماجراى حديث قلم و دوات ) اين حقيقت را به روشنى بيان فرموده ، تذكر داد.
و تنها به اعلان و اظهار عقيده و سفارش و وصيت اكتفاء نفرمود، بلكه در انتظار اوامر الهى بود تا افكار عمومى مسلمين جهان را بيدار كند، و آراء مسلمين را در پذيرش امامت و ولايت اهل بيت (عليهم السلام ) هماهنگ نمايد كه سرانجام در يك رفراندوم عمومى ، و اجتماعى بى همانند، از همه اقشار مسلمين ، بيعت با امام على بن ابيطالب ، تحقق پذيرد، و در آرزوى رسيدن پيك وحى لحظه شمارى مى كرد، كه جبرئيل در غديرخم فرمان الهى را ابلاغ فرمود:
يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك
(اى پيامبر الهى ، آنچه از طرف خدا به سوى تو نازل گرديده ، امروز به همگان ابلاغ كن )⁽³⁾
كه از نظر اصول دموكراسى ، و شيوه هاى انسانى انتخابات ، در جهان گذشته تاكنون ، بى نظير مى باشد زيرا:
رهبران دنيا يا با كودتا قدرت را بدست مى گيرند
و يا با روشهاى دروغين مردم را اغفال مى كنند
و يا هرگز به آراء عمومى مردم توجهى نداشته و ندارند
در سقيفه ، ابابكر با 21 راءى ، ناگهان به خلافت مى رسد، و خود نيز بارها اعتراف كرد كه :
خلافت من ناگهانى ((فلتة )) بود
و دومى در گرفتن قدرت ، كارى به آراء و افكار عمومى نداشت
نه شورائى مطرح بود و نه انتخاباتى
نه مراجعه به افكار عمومى مسلمين وجود داشت
و نه حتى مراجعه به آراء مهاجرين و انصار موجود در شهر مدينه
تنها مى گفتند:
با وصيت ابابكر، عمر به خلافت رسيد!!
و سومى نيز در يك شوراى شش نفره ، كه داماد عمر (عبدالرحمن بن عوف ) حق ابطال يا قبول آراء موجود را داشت ، ((حق وتو)) خلافت را بدست گرفت
حال آنكه غديرخم تحقق يك حماسه بى همانند، در انتخاب رهبرى بود، زيرا:
1 - نصب الهى دخالت داشت .
2 - پيام رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) روشنگر راه انتخاب كنندگان بود
3 - 120 هزار شركت كننده از يك شهر و قبيله نبودند، بلكه از سراسر بلاد اسلامى ، و به همه اقشار انسانى تعلق داشتند كه به امر پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) با على (عليه السلام ) بيعت كردند.
4 - و بيعت كردن ، و انتخاب رهبرى ، عمومى و آزاد و آشكارا بود.
چهارم - كيفيت والاى حماسه غدير
پس از انجام مراسم معنوى حج (نه در يك اجتماع نظامى يا سياسى )
و در ميان انبوه مسلمين سراسر بلاد اسلامى (120 هزار نفر)
درگذرگاه غدير
بهنگامه پراكنده شدن حجاج يمنى و مصرى و عراقى و شامى و مدنى انگيزه گردهمائى ، دستور رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) و فرمان الهى (نه قدرت طلبى ) بود.
در حضور پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) و با نظارت پيك وحى بود
در آخرين سفر حج پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم )
و آخرين دستورالعملهاى سرنوشت ساز وحى الهى
بدون هرگونه ابهام و اشاره و كناية
در روز روشن (نه پشت درهاى بسته ، يا باغ اهل سقيفه )
با اعلام عمومى و رسمى (نه كودتا و انحراف افكار عمومى )
و با آگاهاندن مسلمانان (با ايراد خطبه اى گويا كه همگان را به احكام الهى و دستورات دينى ، آشنا ساخت ، و زحمات و كوشش هاى رسالت را بيان فرمود، و خيرخواهى خود را نسبت به امت اسلامى تذكر داد، و همگان اعتراف كردند كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) پيامبر دلسوز، مهربان ، نصيحت گر، و عاشق امت است .)
آنگاه فرمان بيعت با اميرالمؤ منين على بن ابيطالب (عليه السلام ) را صادر فرمود، كه :
تا غروب آفتاب ، مردان
و تا پاسى از شب گذشته ، زنان مسلمان
با آنحضرت بيعت كردند.
پنجم - صراحت در گفتار
در روز غديرخم ، در آن قيامت عظمى ، پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:
اكنون حضرت جبرئيل بر من نازل شد تا پيام الهى را بهمگان اعلام كنم
پس اعلام كنيد:
((رفتگان باز گردند، و آنانكه هنوز نرسيده اند به ما ملحق شوند.))
پس از اجتماع 120 هزار حاجى كه از مراسم بازگشته بودند، در آن هواى گرم ، بر روى جهاز شتران بالا رفت ، و پس از حمد و سپاس پروردگار، و تذكر دادن نعمت هاى فراوان الهى ، و يادآورى زحمات و رنج بزرگ دوران رسالت ، و اتمام حجت با انبوه مسلمانان سراسر بلاد اسلامى ، به تشريح و تبيين پيام الهى در امامت على بن ابيطالب (عليه السلام ) و فرزندان او تا قيام قيامت ، پرداخت با كلماتى :
گويا و رسا
فصيح و بليغ
روشن و آشكار
بى ابهام و كنايه
بى استعاره و اشاره
با زبانى قابل فهم عموم مردم حاضر در صحنه
بى ترس و هراس
و بدون شك و ترديد
كه پس از آن خطبه گويا و بيان جاودانه و رسا، هيچكس در راه هدايت ، و انتخاب امام برحق ، ترديدى نداشت
در اينجا به برخى از قسمت هاى مهم سخنرانى رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) اشاره مى كنيم :
1 - اعلان نزول پيك وحى براى معرفى امامت
پيامبر گرامى فرمود:
ان جبرئيل (عليه السلام ) هبط الى مرارا ثلاثا ياءمرنى عن السلام ربى و هو السلام اءن اءقوم فى هذا المشهد، فاعلم كل ابيض و اءسود اءن على بن اءبى طالب اءخى و وصيى و خليفتى على امتى والامام من بعدى الذى محله منى محل هارون من موسى ، الا انه لانبى بعدى ، و هو وليكم بعد الله و رسوله و قد اءنزل الله تبارك و تعالى على بذلك آية من كتابه .
(انما وليكم الله و رسوله والذين آمنوا الذين يقيمون الصلوة و يؤ تون الزكوة و هم راكعون )⁽⁴⁾
و على بن اءبى طالب الذى اقام الصلوة و آتى الزكوة و هو راكع يريد الله عز و جل فى كل حال .⁽⁵⁾
(همانا جبرئيل (كه درود خدا بر او باد) سه بار بر من نازل شد، و سلام خدا را رساند، و فرمود كه در اين مكان (غديرخم ) توقف نمايم ، و به سياه و سفيد شما اعلام كنم كه على بن ابيطالب ، وصى و جانشين و پيشواى شما بعد از من است ، جايگاه او نسبت به من ، مانند هارون نسبت به موسى پيامبر است ، با اين تفاوت كه پس از من پيامبر نخواهد آمد، على (عليه السلام ) پس از خدا و پيامبر رهبر شماست ، و خداوند بزرگ آيه اى در قرآن در همين مسئله نازل فرمود كه :
همانا رهبر و سرپرست شما خدا و رسول او و كسانى كه ايمان آورند، و نماز را بپاى دارند، و در حال ركوع زكات بپردازند.
و مى دانيد كه على بن ابيطالب ، نماز را بپاداشت ، و در حال ركوع زكات پرداخت و در هر حال خدا را مى طلبيد)
2 - علل صبر و انتظار پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم )
آنگاه به علل ((سياست صبر و انتظار)) اشاره مى كند
كه چرا تاكنون صبر كرده و براى على (عليه السلام ) بيعت عمومى نگرفته است .
و ساءلت جبرئيل (عليه السلام ) اءن يستعفى لى السلام عن تبليغ ذلك اليكم - ايها الناس - لعلمى بقلة المتقين ، و كثرة المنافقين ، و ادغال الآثمين ، و حيل المستهزئين بالاسلام ، الذين وصفهم الله فى كتابة : (باءنهم يقولون بالسنتهم ما ليس فى قلوبهم و يحسبونه هينا و هو عند الله عظيم )⁽⁶⁾ و كثرة اذاهم لى غير مرة ، حتى سمونى اذنا، و زعموا اءنى كذلك لكثرة ملازمتة اياى ، و اقبالى عليه ، و هواه و قبوله حتى اءنزل الله عز و جل فى ذلك قرآنا.
(و منهم الذين يؤ ذون النبى و يقولون هو اذن قل اذن خير لكم ...)⁽⁷⁾
و لو شئت اءن اسمى القاتلين بذلك باءسمئهم لسميت ، و ان اءومى ء اليهم باءعيانهم لاءوماءت ، و ان ادل عليهم لدللت ، و لكنى والله فى امورهم قد تكرمت .
(از جبرئيل ((درود خدا بر او باد)) درخواست كردم ، تا مرا از اعلام ولايت على (عليه السلام ) معاف بدارد، زيرا اى مردم مى دانم كه تعداد پرهيزكاران اندك ، و شمار منافقان فراوان است ، و گنهكارانى پرفريب ، و نيرنگبازانى كه اسلام را مورد استهزاء قرار مى دهند وجود دارند، آنانكه خداوند بزرگ در كتابش نسبت به آنها فرمود:
((با زبانهاى خود چيزى را مى گويند كه در دل باور ندارند، و گمان مى برند اين كار ساده اى است ، در صورتيكه اين گونه دو روئى ها در نزد خدا گناه بزرگى است .))
همانها كه بارها مرا آزار دادند، تا آنجا كه به من تهمت زدند، و گفتند:
((پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) تسليم و گوش به فرمان ديگران است و از خود اراده اى ندارد.))
چون من همواره با على (عليه السلام ) بودم ، و او زياد مورد توجه من بود، نتوانستند از روى حسادت تحمل كنند، تا آنكه خداوند بزرگ آيه اى نازل كرد و پاسخ ياوه گوئيهاى آنان را داد و فرمود:
((برخى از منافقان ، پيامبر را آزار داده مى گويند، او سر تا پا گوش است ، بگو، پيامبر گوش دهنده سخن خوب باشد براى شما نيكو است .))
هم اكنون اگر بخواهيم منافقان را با نام و نشان معرفى كنم ، يا با انگشت به سوى آنان اشاره نمايم ، يا مردم را براى شناخت آنان راهنمائى كنم ، مى توانم .
اما من ، سوگند به خدا، نسبت به آنان كرامت و بزرگوارى پيشه مى سازم .)
3 - اعلام ولايت عمومى و جهانى اميرالمؤ منين (عليه السلام )
پس از اعلام نزول پيك وحى ، و اهداف معنوى آن ، و افشاگرى نسبت به توطئه هاى منافقان ، و تشنگان قدرت ، و منتظران فرصت ، به اعلام ولايت و امامت پرداخته و اصل امامت و رهبرى را يك ضرورت اجتماعى ، و يك حقيقت غيرقابل انكار مى شناساند.
كه هيچ قوم و قبيله اى ، هيچ جامعه پيشرفته يا ابتدائى ، نمى تواند بدون امام و رهبر، به تكامل واقعى دست يابد، فرمود:
فاعلموا معاشر الناس ! ذلك فيه وافهموه واعلموا اءن الله قد نصبه لكم وليا و اماما فرض طاعته على المهاجرين و الانصار، و على التابعين لهم باحسان ، و على البادى و الحاضر، و على الاعجمى و العربى ، و الحر و المملوك و الصغير و الكبير، و على الاءبيض و الاءسود، و على كل موحد، ماض حكمه ، جاز قوله ، نافذ امره ، ملعون من خالفه ، مرحوم من تبعه ، و صدقه ، فقد غفرالله له و لمن سمع منه و اءطاع له ...
ثم من بعدى على وليكم و امامكم باءمر الله ربكم ، ثم الامامة فى ذريتى من ولده الى يوم تلقون الله و رسوله .
(بدانيد اى جمعيت انبوه ! همانا خداوند على (عليه السلام ) را رهبر و امام شما قرار داد، و فرمانبرى او را بر مهاجرين و انصار، بر پيروان مهاجرين و انصار كه راه نيكى پيمايند، بر اهالى شهرها و روستاها، بر حاضر و غائب ، عرب و عجم ، آزاد و بنده ، كوچك و بزرگ ، سياه و سفيد واجب كرده است .
و بر هر خداپرستى ، حكم او جايز و قول او نافذ، و فرمان او واجب است .
كسى كه با او مخالفت كند ملعون ، و كسى كه از او پيروى كند به رحت الهى خواهد رسيد
تصديق كننده او مؤ من است ، خدا او را، و آنكس را كه از او شنوائى داشته ، و اطاعت كند مى آمرزد.
آنگاه پس از من ، امام شما على (عليه السلام ) است ، امامى كه به امر پروردگار شما تعيين گرديده ، و پس از او، امامت در خاندان من از فرزندان على (عليه السلام ) تا روز قيامت قرار خواهد داشت ، روزى كه شما خدا و پيامبرش را ملاقات خواهيد كرد.)

- يادآورى لياقت ها و ويژگى هاى على (عليه السلام )
پس از اعلام امامت و ولايت از طرف خدا، بايد ويژگيها و لياقت هاى اميرالمؤ منين على بن ابيطالب (عليه السلام )را يك يك ، در آن زمان محدود، يادآور شود تا جايگاه ارزشمند انتخاب الهى را بشناسند، و تا بيعت عمومى ، آگاهانه و با نور هدايت ، و روشنى علم و آگاهى ، تحقق پذيرد
تا منافقان نگويند كه :
نمى شناختيم
يا بهتر از آن در جامعه اسلامى وجود دارد
تا اتمام حجت شود، و ارزشهاى منتخب وحى ، براى امامت و رهبرى معرفى گردد، از اين رو پيامبر گرامى اسلام فرمود:
ما من علم الا و قد اءحصاه الله فى و كل علم علمت فقد اءحصيته فى على امام المتقين . و ما من علم الا و قد علمته عليا و هو الامام المبين الذى ذكره الله فى سورة ياسين (و كل شى ء اءحصيناه فى امام مبين )
معاشر الناس ! لاتضلوا عنه و لاتنفروا منه ، و لاتستنكفوا من ولايته
فهو الذى يهدى الى الحق و يعمل به ، و يزهق الباطل و ينهى عنه ، و لاتاءخذه فى الله لومة لائم .
اول من آمن بالله و رسوله لم يسبقه الى الايمان بى اءحد، والذى فدى رسول الله بنفسه و الذى كان مع رسول الله ، و لا اءحد يعبد الله مع رسوله من الرجال غيره ...
معاشر الناس ! هذا على اخى ، و وصيى ، و واعى علمى ، و خليفتى فى امتى ، على من آمن بى و على تفسير كتاب الله عز و جل ، والداعى اليه ، والعامل بما يرضاه ، و المحارب لاعدآئه ، والموالى على طاعته ، و الناهى عن معصيته . انه خليفة رسول الله و اميرالمؤ منين ، و الامام الهادى من الله و قاتل الناكثين و القاسطين و المارقين بامر الله .
(اى جمعيت فراوان انسانها، بدانيد كه هيچ علم و دانشى نبود كه خداوند آن را به من آموخت ، و من آن را به على (عليه السلام ) آموختم كه رهبر پرهيزكاران است .
و هيچ دانشى نبود جز آنكه آن را به على (عليه السلام ) سپردم كه امام آشكار است .
اى جمعيت انبوه مسلمانان ! نسبت به على (عليه السلام ) گمراه نگرديد، و از او گريزان نباشيد، و از رهبرى او سرباز نزنيد، زيرا اوست كسى كه همگان را به حق هدايت مى كند، و بر اءساس حق عمل مى نمايد، باطل را نابود و از آن پرهيز مى دهد، و در راه خدا از چيزى نمى هراسد.
مردم ! على (عليه السلام ) او انسانى است كه به خدا و پيامبرش ايمان آورد، كسى است كه جان خود را فداى جان پيامبر كرد، و همواره با پيامبر خدا بود، و هيچكس جز او تسليم پيامبر خدا نبود.
اى جمعيت انبوده مردم ! اين على (عليه السلام ) برادر، جانشين ، و فراگيرنده علم من ، و امام امت من است ، و عالم به تفسير قرآن و سوق دهنده مردم به سوى كتاب خداوند تعالى ، و عمل كننده به دستورات قرآن است .
على به رضاى خدا عمل مى كند، با دشمنان خدا مى جنگد، با بندگان خدا دوست ، و از معصيت خدا نهى مى كند.
خليفه رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم ) و امير مؤ منان است ، رهبر هدايت كننده ، و كشنده ناكثين و قاسطين و مارقين به امر الهى است ).
كه در سخنان وحى گونه پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم ) به برخى از ارزشهاى والاى على (عليه السلام ) اشاره گرديد مانند:
على و دانش برتر امام (عليه السلام )
تناسب و هماهنگى علم امام با علم پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم )
قدرت هدايتگرى انسانها
حق گرائى على (عليه السلام )
باطل ستيزى على (عليه السلام )
توان و عمل به امر به معروف و نهى از منكر
شجاعت در راه خدا
اول مسلمان
اول ايمان آورنده به خدا و پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم )
فداكارى در حفظ پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم )
همكارى و همراهى با پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم )
تسليم و اطاعت از پيامبر و اوامر الهى
جانشين به حق پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم )
جايگاه علم و دانش پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم )
عالم به تفسير كتاب الله
خواننده مردم به قرآن در گفتار و عمل
خداگرائى
جهادگر با دشمنان خدا
دوستى با دوستان خدا
بازدارنده از معصيت الهى
پيشواى پرهيزكاران
رهبر هدايتگر
كشنده پيمان شكنان ، خارج شوندگان از دين ، و فسادگران
اجراء كننده اوامر الهى در زمين
5 - تكميل دين با ولايت على (عليه السلام )
پس از اعلام ولايت ، و يادآورى ارزشهاى امام على (عليه السلام ) ، به يك نكته مهم ديگرى اشاره مى فرمايد كه در پيام الهى نيز نهفته بود و آن : تكميل دين با ولايت على (عليه السلام )است .
يعنى دين اسلام بدون ولايت امامان معصوم (عليهم السلام ) كامل نخواهد بود، و جامعه اسلامى بدون رهبرى امام معصوم (عليه السلام ) به رشد و سعادت نخواهد رسيد.
زيرا امام معصوم (عليه السلام ) تفسير كننده صحيح قرآن ، و حافظ دين و امت اسلامى است ، و بدون امامت ، ره آورد رسالت تداوم نخواهد يافت ، كه خداوند بزرگ در پيام غدير فرمود:
و ان لم تفعل فما بلغت رسالته .
(اگر امروز ولايت على (عليه السلام ) و فرزندانش را اعلام نكنى ، رسالت خود را به پايان نرسانده اى .)⁽⁸⁾
از اين رو در آن سخنرانى معروف روز غديرخم فرمود:
معاشر الناس ! انما اكمل الله عز و جل دينكم بامامته ، فمن لم ياءتم به و بمن يقوم مقامه من ولدى من صلبه الى يوم القيامه ، و العرض على الله عز و جل فاءولئك الذين حبطت اءعمالهم فى الدنيا و الآخرة و فى النار هم خالدون ، لا يخفف عنهم العذاب و لا هم ينظرون .
(اى جمعيت انبوه مسلمانان ! همانا خداوند عزيز و بزرگ ، دين شما را با اعلام ولايت على (عليه السلام ) كامل گردانيد، حال اگر كسى از امامت على (عليه السلام ) و ديگر امامان جانشين او كه از فرزندان على (عليه السلام ) هستند تا روز قيامت ، سرباز زند پس از عرضه اعمال بر خدا، از كسانى خواهد بود كه همه اعمال او نابود خواهد شد، و جاودانه در آتش قرار خواهد گرفت ، كه هرگز از شدت عذاب كاست نگردد، و به آنان مهلت داده نحواهد شد.)
6 - افشاى چهره واقعى دشمنان على (عليه السلام )
چون امر الهى در ولايت عترت پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) ابلاغ ، و ويژگى هاى امام به حق براى همگان بازگو شد، حال بايد پرده از چهره واقعى دشمنان اسلام و امامت ، منافقان پوشانده شده در پوشش ظاهرى دين ، و منتظران بى تقوى ، و فرصت طلبان بى پروا، بردارد.
تا دوستان ولايت آنان را بشناسند، و در موضعگيريها روش برخورد با آنان را بدانند كه فرمود:
ملعون ملعون ، مغضوب مغضوب ، من رد على قولى هذا و لم يوافقه ، اءلا ان جبرئيل خبرنى عن الله تعالى بذلك : و من يقول من عادى عليا و لم يتوله فعليه لعنتى و غضبى .
((فلتنظر نفس ما قدمت لغد))
و اتقوا الله تخالفوه فتزل قدم بعد ثبوتها ان الله خبير بما يعملون .
اءلا و انه لا يبعض عليا الا شقى ، و لا يوالى عليا الا تقى ، و لايؤ من به الا مؤ من مخلص ، و فى على - والله - نزلت سورة العصر: (بسم الله الرحمن الرحيم# والعصر ان الانسان لفى خسر# الا الذين آمنوا و عملوا الصالحات و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر.)
(اى مردم ، لعنت شده ، لعنت شده ، خشم خدا را خريد، خشم خدا را خريد آنكس كه سخن امروز مرا رد كند، و با آن موافقت نكند.
آگاه باشيد: همانا جبرئيل از خداوند بزرگ به من خبر داد كه :
هر كس با على دشمنى كند، و ولايت او را نپذيرد پس لعنت خدا بر او باد، پس هر كسى بايد در انتظار اعمالى باشد كه براى فردا پيش فرستاده است .
مردم ! پروا كنيد كه با امر خدا مخالفت نمائيد، پس لرزان شود قدمهائى كه در گذشته با ايمان استوار بود، و همانا خداوند از اعمال شما آگاه است .
آگاه باشيد، با على (عليه السلام ) هيچكس جز بدبخت بد انجام ، دشمنى نمى ورزد، و هيچكس جز پرهيزكاران ، دوستى على (عليه السلام ) را بجان نمى خرند، و جز مؤ من مخلص ، كسى به على (عليه السلام ) ايمان نمى آورد.
سوگند به خدا درباره على (عليه السلام ) سوره عصر نازل شد كه :
((بنام خداوند بخشنده و مهربان ، سوگند به روزگار، كه انسانها در زيانكارى اند، جز آنانكه ايمان آوردند، عمل نيكو انجام دادند، و به حق و شكيبائى سفارش كردند.))
7 - هشدار از قدرت طلبان منتظر فرصت
سپس به خطر ارتجاع فكرى ، و بازگشت به جاهليت اشاره مى كند، و هشدار مى دهد كه مبادا قدرت طلبان منتظر فرصت ، با فريب و نيرنگ ، امامت را غصب ، و مردم را به انحراف كشانند فرمود:
معاشر الناس ! انه سيكون من بعدى اءئمة يدعون الى النار، و يوم القيامة لاينصرون . معاشر الناس ! ان الله تعالى و اءنا بريئان منهم معاشر الناس ! انهم و انصار هم و اشياعهم ، واتباعهم ، فى الدرك الاءسفل من النار، و لبئس مثوى المتكبرين .
(اى جمعيت انبوه مردم ، پس از من حاكمان دروغين ، قدرت را بدست مى گيرند و مردم را بسوى آتش جهنم مى خوانند، كه در روز قيامت ياورى ندارند.
اى مردم ، همانا خداوند بزرگ و من از آنان بيزاريم .
اى مردم زمامداران غاصب پس از من و پيروانشان ، و دوستان و يارانشان ، در پائين ترين نقطه سوزان جهنم قرار دارند، و چه بد جايگاهى براى متكبران خواهد بود!!)
سپس فرمود:
الا لعن الله الغاصبين و المغتصبين .
(آگاه باشيد! لعنت خدا بر غصب كنندگان ولايت اهل بيت (عليه السلام ) و يارى دهندگانشان .)
8 - مسئوليت همگان تبليغ
پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم ) براى تحقق امر ولايت على (عليه السلام ) ، در آن روزگارانى كه از رسانه هاى خبرى امروز، و وسايل ارتباط جمعى عصر ما، از رزونامه ها، مجلات ، راديو، تلويزيون ، ماهواره ، فاكس ، خبرى نبود، به مسئوليت همگانى مسلمين در تبليغ فرمان الهى اشاره مى كند، كه :
((وظيفه همه مسلمين ، ابلاغ حماسه غدير است )).
تا در تاريخ ثبت شود
در شعر شاعران جايگاه بايسته اى پيدا كند
در سينه ها حفظ و نقل گردد
تا نتوانند چنين حقيقت آشكارى را انكار كنند، كه فرمود:
معاشر الناس ! انى ادعها امامة ، و وراثة فى عقبى الى يوم القيامة ، و قد بلغت ما امرت بتبليغه ، حجة على كل حاضر و غائب ، و على كل اءحد ممن شهد اءولم يشهد، ولد اءولم يولد، فليبلغ الحاضر الغائب ، و الوالد الولد الى يوم القيامة .
(اى جمعيت انبوه مسلمانان ، من على (عليه السلام ) را در ميان شما، امام مسلمين باقى مى گذارم كه او و فرزندان او وارث من تا روز قيامت مى باشند.
همانا من امر الهى را كه ماءمور ابلاغ آن بوده ام به شما رسانده ام ، كه حجت آشكارى بر هر حاضر و غائب است .
به آنها كه امروز با ما هستند
و آنانكه در اين جمعيت نيستند.
آنانكه هم اكنون از مادر متولد شدند يا در آينده متولد خواهند شد.
پس بر حاضران در صحنه غدير، واجب است كه امر الهى را به ديگران كه حضور ندارند برسانند، و بر پدران واجب است كه حماسه غدير را به فرزندان خود تا روز قيامت بشناسانند).
9 - دعا و درخواست از خدا
آنگاه دستها را به سوى پروردگار جهانيان دراز كرده و به نيايش پرداخت كه :
اللهم وال من والاه و عاد من عاداه وانصر من نصره واخذل من خذله والعن من انكره واغضب على من جحد حقه اللهم انك اءنزلت آية فى على وليك عند تبيين ذلك و نصبك اياه لهذا اليوم - اليوم اءكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم الاسلام دينا) ((و من يبتغ غير الاسلام دينا فلن يقبل منه و هو فى الآخرة من الخاسرين )) اللهم انى اشهدك (و كفى بى شهيدا) اءنى قد بلغت .
(پروردگارا، دوستان على را دوست بدار، و دشمنان على را دشمن دار، و كسى كه ولايت على را انكار كند لعنت كن ، و بر آنكس كه حق على را غصب نمايد خشم گير
پروردگارا! تو بر من اين فرمان را نازل كردى كه :
امامت پس از من به على تعلق دارد.
و من آن را براى مردم بيان داشتم .
و تو فرمان دادى با گزينش على به امامت امت اسلامى ، دين بندگان تو تكميل گردد، و نعمت تو بر مسلمانان به كمال رسد.
و تو اسلام كامل را براى مسلمانان انتخاب فرمودى ، و در قرآنت يادآورى كردى كه :
((هركس غير از اسلام دينى انتخاب كند، از او پذيرفته نخواهد شد و او از زيانكاران است .))
پرورودگارا! همانا من به يگانگى تو شهادت مى دهم ، و بر شهادت من همان كافى است كه امر تو را در روز غدير ابلاغ كردم .)
10 - فرمان بيعت عمومى
پس از تبليغات گسترده ، و اتمام حجت هاى فراوان ، و شناساندن انديشه هاى والاى حضرت اميرالمؤ منين على بن ابيطالب (عليه السلام ) و هشدار از پيمان شكنى غاصبان ، و افشاى چهره دشمنان ، فرمان عمومى ((بيعت آگاهانه )) را صادر فرمود:
الا و انى عند انقضاء خطبتى اءدعوكم الى مصافقتى على بيعته و الاقرار به ثم مصافقته من بعدى الاوانى قد بايعت الله و على قد بايعنى و اءنا آخذكم بالبيعة له عن الله عزوجل (ان الذين يبايعونك انما يبايعون الله يدالله فوق اءيديهم فمن نكث فانما ينكث على نفسه و من اءوفى بما عاهد عليه الله فسيوتيه اءجراء عظيما)
(آگاه باشيد، همانا پس از سخنرانى ، شما را به بيعت كردن با على ، فرا مى خوانم ، كه با او بيعت كنيد، و به امامت او اعتراف نمائيد و با امامان پس ‍ از او بيعت كنيد
آگاه باشيد همانا من با خدا بيعت كردم
و على با من بيعت كرد
و من از جانب خداى بزرگ شما مردم را براى بيعت كردن با على فرا مى خوانم
پس هر كس پيمان شكند به زيان خود عمل كرده است من از طرف خداوند ماءمورم تا از شما براى على بيعت گيرم ، پس آنچه از طرف خداى بزرگ در امر ولايت على نازل شد اعتراف كنيد، و او را امير مؤ منان بدانيد، و امامت امامان پس از على را كه از خاندان من ، و از فرزندان على مى باشند، بپذيريد، كه آخرين آنها، و قائم آنها، حضرت مهدى (عليه السلام ) است ، تا روز قيامت كه به حق قضاوت خواهد كرد)
پس از سخنرانى ، پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) ابتداء خود با على به عنوان اميرمؤ منان بيعت كرد، و آنگاه مردان تا غروب آفتاب ، و زنان تا پاسى از شب گذشته ، با على (عليه السلام )بيعت كردند، و حماسه جاودانه غدير تحقق يافت .
مردم دست در دست على (عليه السلام )گذارده بخ بخ لك يا اميرالمؤ منين (عليه السلام ) ((تبريك ، تبريك اى اميرمؤ منان )) مى گفتند.
و براى بيعت زنان ، طشتى پر از آب در پيش روى امام نهادند كه دست امام در آب فرو رفته ، و زنان نيز با فرو بردن دست خود در آب ، و سلام كردن به امام ، بيعت مى كردند.
ششم - گواهى حاضران در صحنه غدير
مسلمانان جهان از سراسر بلاد اسلامى ، از دور و نزديك ، در حجة الوداع با پيامبر گرامى اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم ) در غديرخم حضور داشتند، و شنيدند و ديدند كه به امر الهى ، رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) حضرت اميرالمؤ منين على بن ابيطالب (عليه السلام ) را، به مقام امامت مسلمين معرفى نمود، و از همه حاضران بيعت گرفت ، و پس از روز عيد غدير و بازگشت حاجيان به شهر و كشور خويش ، اين حقيقت جاودانه ، در دلها و تاريخ مسلمين ثبت گرديد، كه در آن ميان 146 نفر از اصحاب و ياران پيامبر گرامى اسلام ، گواهى آنان در كتب تاريخ ثبت شده است .^{(9 )} مانند:
((الف ))
1 - زيد بن ارقم
(ابن مغازلى : مناقب على بن ابيطالب ، ص 16، ح 232 - و - ابن طاووس : الطرائف ، ص 143/ ح 218 - و - مجلسى : بحارالانوار، ج 37، ص 184 / ح 69 - و - ابن بطريق : العمدة : ص 51).
2 - ابوبسطام : خادم اسامة بن زيد
(ابن عساكر: ترجمة الامام على بن ابيطالب من تاريخ دمشق : ج 2، ص 8/ ح 587).
3 - ابوبكربن ابى قحافه تيمى
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - جزرى : اسنى المطالب ، ص 3).
4 - ابوجنيده بن جندع بن عمروبن مازن مازنى انصارى
(ابن اثير: اسدالغابة ، ج 1، ص 308)
5 - ابو حمراء: خادم رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم )
(همدانى : مودة القربى ، ص 50 - و - امر تسرى : ارجح المطالب ، ص 581 و مرعشى نجفى : تعليقات احقاق الحق ، 5، ص 38/ ح 7).
6 - ابو رافع قطبى : خادم رسول خدا
(ابن عقده : حديث الولايه - و - جعابى : نخب المناقب - و اخطب خوارزم : مقتل الحسين )
7 - ابو رفاعه عدوى :
(جعابى : نخب المناقب )
8 - ابو زينب بن عوف انصارى
(جعابى : نخب المناقب - و - ابن اثير: اسدالغابة ، ج 3، ص 307 و ج 5 ص ‍ 205 - و - ابن حجر: الاصابة ، ج 3، ص 408)
9- ابو عبيده جراح :
(ابن مغازلى : مناقب على بن ابيطالب ، ص 27/ ح 39)
10 - ابوفضاله انصارى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - بهجت افندى : آل محمد)
11 - ابو قتاده حارث بن ربعى سلمى انصارى :
(جعابى : نخب المناقب )
12 - ابوقدامه انصارى :
(ابن اثير: اسدالغابة ، ج 5، ص 275 - و - ابن حجر: الاصابة ، ج 4، ص ‍ 159/ ش 926)
13 - ابو كامل احمس :
(جعابى : نخب المناقب )
14 - ابو ليلى بن سعيد:
(سيوطى : تاريخ ‌الخلفاء ص 114 - و - ابن ابى حاتم : الجرح و التعديل ، ج 4، ص 431)
15 - ابو مريم انصارى :
(ابن كثير دمشقى : البداية و النهاية ، ج 7، ص 348)
16 - ابو هريره دوسى :
(صدوق : كتاب الامالى ، ص 2 - و - مجلسى : بحارالانوار، ج 37، ص ‍ 108/ ح 1 و ج 97، ص 110/ ح 1 - و - ابن طاووس : الطرائف ، ص 147/ ح 222 - و - ثقفى : الغارات ، ج 2، ص 656 - و - اخطب خوارزم : كتاب المناقب ، ص 94 و 130 و 134 - و - حسكانى : شواهد التنزيل ، ج 1، ص ‍ 156/ ح 210 و ص 158/ ح 213 - و - بدخشى : فتاح النجا، ص 57، خطى - و - نزول الابرار، ص 30 - و - حموينى : فرائدالسمطين ، ج 1، ص ‍ 77/ ح 44 - و - خطيب : تاريخ بغداد، ج 8، ص 290/ ح 4392 - و - بلاذرى : انساب الاشراف ، ج 2، ص 108/ ح 45 - و - ابن مغازلى : مناقب على بن ابيطالب ، ص 18/ ح 23 و ح 24 - و - ابن عساكر: تاريخ دمشق ، ج 2، ص 72 - 75/ ح 570 - 574 - و - ابن ابى الحديد: شرح النهج ، ج 4، ص 68 - و - قندوزى : ينابيع المودة ، ص 249 - و - ذهبى : تذهيب التهذيب ، ج 2، 57 - و - ابن عبدالبر، الاستيعاب ، ج 2، ص 473، - و - جزرى : اسنى المطالب ، ص 3 - و - سيوطى : الدرالمنثور، ج 2 ص 259 - و - تاريخ الخلفاء، ص 114 - و - ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 5، ص 214 - و - متقى هندى : كنزالمعال ، ج 12، ص 208، ج 15، ص 138 - و - هيثمى : مجمع الزوائد: ج 9، ص 105 - و - امر تسرى : ارجح المطالب ، ص ‍ 67).
17 - ابى بن كعب انصارى خزرجى :
(جعابى : نخب المناقب )
18 - اسامة بن زيد بن حارث كلبى :
(ابى عقدة : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب )
19 - اسعدبن زارة انصارى :
(ابن طاووس : اليقين فى امرة المؤ منين ، ص 34/ باب 37 - و - مجلسى : بحارالانوار: ج 37 ص 233/ ح 102 - و - جزرى : اسنى المطالب ، ص 4 - و - امر تسرى : ارجح المطالب ، ص 568.)
20 - اسماء بنت عميس خثعمية :
(ابن عقده در كتاب ((حديث الولاية )))
21 - ام سلمه : همسر رسول خدا
(ابن عقده در كتاب ((حديث الولاية )) - و - امر تسرى : ارجح المطالب ، ص 338 و 239 - و - طوسى اختيار معرفة الرجال (معروف به ((رجال الكشى )) ) ص 66/ ح 119 و مجلسى : بحارالانوار، ج 37 ص 233 ح 103 - و - ذهبى : التذيب ، ج 2، ص 57 - و - قندوزى : ينابيع المودة ، ص 40.)
22 - ام هانى بنت طالب :
(قندوزى : ينابيع المودة ، ص 40).
23 - انس بن مالك خزرجى انصارى (م 93 ق ): خادم رسول خدا
(صدوق : معانى الاخبار، ص 341/ ح 4 - و - بحارالانوار، ج 37، ص ‍ 123/ ح 17 - و - طوسى : كتاب الامالى ، ج 2، ص 341/ ح 4 - و - ابن مغازلى : مناقب على بن ابيطالب ، ص 26/ ح 38 - و - ابن طاووس : الطرائف ، ص 148/ ح 224 - و ابن عساكر: تاريخ دمشق ، ج 2، ص 81/ ح 580 - و - خطيب : تاريخ بغداد، ج 7، ص 377/ ح 3905 - و - متقى هندى : كنزالعمال ، ج 12 ص 208 - و - ابن قتيبه : المعارف ، ص 291 - و - امر تسرى : ارجح المطالب ، ص 564 - و - سيوطى : تاريخ الخلفاء، ص ‍ 114 - و - بدخشى : نزل الابرار، ص 20 - و - ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - اخطب خوارزم : مقتل الحسين .)
((ب ))
24 - براء بن عازب انصارى (م 72 ق ) ساكن كوفه
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - خوارزمى : المناقب ، ص 93 - و - طبرى : بشارة المصطفى ، ص 166 و 203 - و - مجلسى : بحارالانوار: ج 37، ص 167/ ح 43 و ص 222/ ح 94 - و - همدانى : مودة القربى ، ص 55 - و - ابن عساكر: ترجمة الامام على بن ابى طالب من تاريخ دمشق ، ج 2 ص 47، 52، ح 546 - 551 و حموينى : فرائدالسمطين ، ص 65 و 71 - و - بلاذرى : انساب الاشراف ، ج 2/ ص ‍ 108 - 9 / ح 46 - 47 - و - خطيب : تاريخ بغداد، ج 8، ص 290 و ج 12 ص 236 - و - ذهبى : تاريخ الاسلام ج 2، ص 197 - و - تذهيب التهذيب ، ج 2 ص 57 - و - قندوزى : ينابيع المودة ، ص 31 و 187 - و - نسايى : الخصائص ، ص 93 - و - ابن ماجه : السنن ، ج 1، ص 28 و 29 - و - ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 5، ص 209 و ج 7، ص 349 - و - سيوطى : الحاوى للفتاوى ، ص 79 - و - الجامع الصغير ج 2، ص 555 - و - گنجى : كفاية الطالب ، ص 14 - و - ساعاتى : بدائع المنن ، ج 2، ص 503 - و - ابن عبدالبر: الاستيعاب ، ج 2، ص 437 - و - احمدبن حنبل : المسند، ج 4، ص 281 - و - ابن بطريق : العمدة ، ص 45 - و - محب الدين طبرى : ذخائر العقبى ، ص 67 - و - الرياض النضرة ، ج 2، ص 169 - و - مقريزى : الخطط، ج 2، ص 202 - و - كركى : نفخات اللاهوت ، ص 27 - و - سمهودى : وفاءالوفاء، ج 2، ص 173 - و - بدخشانى : نزل الابرار، ص 9 - و - قارى : مرقاة المصابيح ، ج 11، ص 349 - و - ابن شهر آشوب : مناقب آل ابى طالب ، ج 2، ص 220 و 236 - و - ابن صباغ : الفصول المهمه ، ص ‍ 23 و 25 - و - امرتسرى : ارجح المطالب ، ص 562 - و - متقى هندى : كنزالعمال ، ج 15، ص 117.)
25 - بريدة بن حصيب ابوسهل اسلمى (م 63 ق ):
(نسائى : الخصائص ، ص 93 و 94 و 98 - و - حاكم : المستدرك على الصحيحين ، ج 3، ص 110 - و - ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 5، ص 209 و ج 7، ص 343 - و - ابن مغازلى : مناقب على بن ابى طالب ، ص 21 / ح 28 و 24 / ح 36 - و - ابن طريق : العمدة ، ص 54 - و - اربلى : كشف الغمة ، ج 1، ص 289 - و - مجلسى : بحارالانوار، ج 37، ص 196 / ح 79 - و - بلاذرى : انساب الاشراف ، ج 2، ص 112 / ح 49 - و - ذهبى : ميزان الاعتدال ، ج 2 ص 142 - و - تذهيب التهذيب ج 2، ص 57 - و - عسقلانى : لسان الميزان ج 4، ص 42 - و - ابونعيم : حلية الاولياء، ج 4، ص ‍ 23 - و - ابن عبدالبر: الاستيعاب ، ج 2، ص 473 - و - ابن عساكر: ترجمه الامام على بن ابيطالب من تاريخ دمشق ، ج 1، ص 365 - 375 / ح 458 و 463 و ح 465 و ح 470 و 478 - و - طبرانى : المعجم الصغير، ج 1، ص ‍ 71 - و - احمد بن حنبل : المسند، ج 5، ص 350 و 361 - و - سيوطى : الجامع الصغير، ج 2، ص 555 / ح 900 - و - ابن طاووس : الطرائف ، ص ‍ 149 / ح 22 - و - شوكانى : فتح القدير، ج 4، ص 255 - و - امرتسرى : ارجح المطالب ، ص 559 - و - سيوطى : تاريخ الخلفاء، ص 114 - و - هيثمى : مجمع الزوائد، ج 9 ص 108 - و - متقى هندى : كنزالعمال ، ج 12، ص 208 و ج 15، ص 115 / ح 337 - و - سيوطى : الدرالمنثور، ج 5، ص ‍ 182)
26 - ابولبابه بشيربن عبدالمنذر اوسى انصارى :
(جعابى : نخب المناقب .)
27 - ابو عمرة بشيربن عمرو بن محصن انصارى :
(ابن عقده : حديث الولاية ).
((ث ))
28 - ثابت بن وديعه انصارى خزرجى مدنى :
(جعابى : نخب المناقب - و - ابن اثير: اسدالغابة ، ج 3، 307 - و - بهجت افندى : تاريخ آل محمد.)
((ج ))
29 - جابربن سمرة بن جنادة بن سوائى (م 70 يا 74 ق ): ساكن كوفه

(ابن عقده : حديث الولاية - و - اخطب خوارزم : مقتل الحسين - و - متقى هندى : كنزالعمال ، ج 6، ص 398).
30 - جابربن عبدالله انصارى (م 73 يا 74 يا 78 ق )
(ابن عقدة : حديث الولاية - و - شمس الدين جزرى : اسنى المطالب ، 3 - و - ابن عبدالبر: الاستيعاب ، ج 2، ص 473 - و - مغازلى : مناقب على بن ابى طالب ، ص 25 - و - ابن بطريق : العمدة ، ص 53 - و - مجلسى : بحارالانوار، ج 37، ص 134 - و - ابن طاووس : الطرائف ، ص 145 / ح 219 - و - ابن عساكر: تاريخ دمشق ، ج 2، ص 59 - 65 / ح 555 - 558 و ح 560 - 526 - و - حموينى : فرائدالسمطين ، ج 1، ص 62 / ح 29 - و - و حسكانى : شواهد التنزيل ، ج 1، ص 192 / ح 192 - و - گنجى : كفاية الطالب ، ص 61 - و - ابن عبدالبر: الاستيعاب ، ج 2، ص 473 - و - عسقلانى : تهذبب التهذيب ، ج 7، ص 337 - و - ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 5، ص 209 و ص 213 - و - ذهبى : تذهيب التهذيب ، ج 2، ص 57 - و - قندوزى : ينابيع المودة ، ص 41 و 55 - و - امرتسرى : ارجح المطالب ، ص 563 - و - متقى هندى : كنزالمعال ، ج 15، ص 120 / ح 348.)
31 - جابربن نضر بن حارث بن كلدة عبدرى :
(ابن شهر آشوب : مناقب آل ابى طالب ، ج 2، ص 240 - و - مجلسى : بحارالانوار، ج 37، ص 162.)
32 - جبلة بن عمرو انصارى :
(ابن عقده : حديث الولاية )
33 - جبير بن مطعم بن عدى قرشى نوفلى :
(بهحت افندى : تاريخ آل محمد، ص 68 - و - همدانى : مودة القربى - و - قندوزى : ينابيع المودة ، ص 31 و 336.)
34 - جرير بن حميد حميرى :
(جعابى : نخب المناقب )
35 - جرير بن عبدالله بجلى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - اخطب خوارزمى : مقتل الحسين - و - طبرانى : المعجم الكبير، ج 1، ص 121 - و - متقى هندى : كنزالعمال ، ج 12، ص 208 و ج 15، ص 121 - و - هيثمى : مجمع الزوائد: ج 9، ص ‍ 106 - و - امرتسرى : ارجح المطالب ، ص 572 - و - سيوطى : تاريخ الخلفاء، ص 114 - و - ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 7، ص 349 - و - ابن عساكر، ترجمة الامام على بن ابى طالب من تاريخ دمشق ، ج 2، ص 84 / ح 584.)
36 - جندب انصارى :
(شهاب الدين : تشنيف الآذان .)
37 - جندب بن جناده (معروف به ابوذر غفارى ) (م 31 ق ):
(ابن عقده حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - اخطب خوارزم : مقتل الحسين - و - بهجت افندى : تاريخ آل محمد - و - جزرى : اسنى المطالب ، ص 48)
38 - جندب بن عبدالله بن سفيان بجلى عقلى :
(جعابى : نخب المناقب )
((ح ))
39 - حباب بن عتبه :
(جعابى : نخب المناقب .)
40 - حبة بن جوين عرنى بجلى :
(ابن حجر: الاصابه ، ج 1 ص 372 - و - ابن اثير: اسد الغابه ، ج 1، 367 - و - خطيب : تاريخ بغداد، ج 8، ص 267 - و - قندوزى : ينابيع الموده ، ص ‍ 34.)
41 - حبشى بن جناده سلولى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - ابن عساكر: تاريخ دمشق ، ج 2، ص 70 - 71 / ح 566 و 567 - و - طبرانى : المعجم الكبير، ج 1، ص 170 - و - هيثمى مجمع الزوائد، ج 9، ص 106 - و - سيوطى : جمع الجوامع ، ج 1، ص 25 (به نقل از ((الغدير)) ) - و - بد خشى : نزل الابرار، ص 20 - و - متقى هندى : كنزالعمال ، ج 12، ص 207 - و - امر تسرى : ارجح المطالب ، ص 572 - و - مجلسى : بحار الانوار، ج 37، ص 201 - و - ابن كثير دمشقى : البداية و النهاية ، ج 5، ص 221 و 213 و ج 7، ص 349 - و - ابن عددى ، الكامل ، ج 1، ص 386 - و - عسقلانى : الكاف اشاف ، ص 95).
42 - حبيب بن بديل بن ورقاء خزاعى :
(ابن اثير: اسدالغابة ، ج 1، ص 368 - و - ابن حجر: الاصابة ، ج 1، ص 304 - و - مغربى : نظم المتناثر، ص 124).
43 - حذيفة بن اسيد ابو سريحة غفارى (م 40 يا 42 ق ): از اصحاب شجره
(صدوق : كتاب اخصال ، ج 1، ص 65/ ح 8 - و - مجلسى : بحار الانوار، ج 37، ص 121/ 15 و ص 190 - و - طبرانى : المعجم الكبير، ج 1، ص 149 - و - هيثمى : مجمع الزوائد ج 9، ص 164 - و - ابن حجر: الصواعق المحروقه ، ص 25 - و - ترمذى : جامع الصحيحن ، ج 2، ص 298 - و - سيوطى : تاريخ الخلفاء، ص 65 و 114 - و - قرمانى : اخبارالدول و آثارالاول ، ص 102 - و - نابلسى : ذخائر المواريث ، ج 1، 213 - و - قندوزى : بنابيع المودة ، ص 31 و 38 و 181 - و - ابن طولون : شذرات الذهبيه ، ص 54 - و - ابن عساكر: تاريخ دمشق ، ج 2، ص 35 / ح 533 و ص 45 / ح 545 - و - ابن كثير دمشقى : البداية و النهاية ، ج 5، ص 209 و ج 7، ص 348 - و - ابن صباغ مالكى : القصول المهمة ، ص 23 - و - حلبى : السيرة الحلبية ، ج 3، ص 301 - و - بدخشانى : نزل الابرار، ص 18 - و - ابن بطريق : العمده ، ص 46 - و - عسقلانى : الاصابة ، ج 2، ص 257 - و - ابن اثير: اسدالغابة ، ج 3، ص 92، و ج 5، ص 208.)
44 - حذيفة بن يمان (م 36 ق )
(ابن طاووس : اقبال الاعمال ، ص 459 - و - كوفى : تفسيرالفرات ، ص 195 - و - مجلسى : بحارالانوار، ج 37، ص 136 و 193 / ح 77)
45 - حسان بن ثابت ، ابو الوليد (م 54 يا 55 ق )
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب )
46 - حسن بصرى :
(كتاب سليم بن قيس هلالى ، ص 111)
47 - حسن بن حسن بن على (عليه السلام )
(بيهقى : الاعتقاد، ص 182 - و - منتخب تاريخ دمشق ، ج 4 ص 161).
48 - حميد بن عماره :
(هيثمى : مجمع الزوائد، ج 9، ص 107.)
((خ ))
49 - ابو ايوب خالد بن زيد انصارى :
(طبرانى : المعجم الكبير، ج 1، ص 205 - و - متقى هندى : كنزالعمال ، ج 2، ص 154).
50 - خالد بن وليد بن مغيرة بن مخزومى ، ابو سليمان (م 21 يا 22 ق )
(جعابى : نخب المناقب ).
51 - خباب بن سمره :
(جعابى : نخب المناقب ).
52 - خزيمة بن ثابت انصارى (ذوالشهادتين ) (م 37 ق ): در نبرد صفين كشته شد.
(شيخ طوسى در كتاب ((رجال الكشى )) و ابن اثير در كتاب ((اسدالغابة )) از او به عنوان شهود على (عليه السلام ) در حديث منا شده نام برده اند).
53 - ابو شريح خويلد بن عمرو خزاعى (م 67 ق ): ساكن مدينه :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - قندوزى : ينابيع المودة ، ص 38).
((ر))
54 - رفاعة بن رافع انصارى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب ).
55 - رفاعة بن عبدالمنذر انصارى :
(جعابى : نخب المناقب ).
56 - رباح بن حارث نخعى كوفى :
(شهاب الدين : تشنيف الاذان ).
((ز))
57 - زبير بن عوام قرشى (م 36 ق ):
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - جزرى : اسنى المطالب ، ص 3 - و - منصورى رازى : كتاب الغدير).
58 - زيد بن ارقم انصارى (م 66 يا 68 ق ):
(صدوق : اكمال الدين ، ج 1، ص 234 / ح 5 - و - طوسى : كتاب الامالى ، ج 1، ص 231 / ح 46 و ص 259 / ح 36 - و - طبرى : بشارة المصطفى ، ص 166 و 203 - و - عياشى سمرقندى : تفسير العياشى ، ج 2، ص 97 / ح 89 و ص 141 / ح 10 - و - ابن طاووس : الطرائف ، ص 150 / ح 227 و ح 228 و ص 153 / ح 23 - و - ابن بطريق : العمدة ، ص 46 - و - مجلسى : بحارالانوار، ج 37، ص 123 / ح 18 و ص 137 / ح 25 و ص ‍ 151 / ح 37 و ص 167 / ح 43 و ص 22 / ح 94 - و - كركى : نفخات اللاهوت ، ص 28 - و - مسلم : الصحيح ، ج 7 ص 122 - و - ترمذى : جامع الصحيحين ، 2 ص 298 - و - ابن اثير: جامع الاصول ، ج 2، ص 468 / ح 6476 - و - ابن صباغ : الفصول المهمة ، ص 22 و 24 - و - ابن طلحه : مطالب السئوول ، ص 16 - و - احمد بن حنبل : المسند، ج 4، ص 348 و 370 و 372 و ج 5، ص 370 - و - هيثمى : مجمع الزوائد، ج 9، ص 104 و 105 و 106 و 107 و 163 - و - سيوطى : الحاوى
للفتاوى ، ج 1، ص 122 - و - سمهودى : وفاءالوفاء، ج 2، ص 173 - و - ابن جوزى : تذكرة خواص الامة ، ص 33 - و - قندوزى : ينابيع المودة ، ص ‍ 31 و 32 - و - قارى : مرقاة المفاتيح ، ج 11، ص 239 - و - عبدالحق : اشعة اللمعات فى شرح المشكاة ، ج 4، ص 689 - و - نسائى : الخصائص ، ص 93 و 95 - و - حاكم : المستدرك على الصحيحين ، ج 3: ص 109 و 533 - و - طبرانى : المعجم الكبير، ج 5، ص 186 و 196 - و - متقى هندى : كنزالعمال ، ج 12، ص 207 و 208 و ج 15: ص 138 - و - صحيح ابن حبان ، ج 2، ص 179 - و - صحيح بزار، ج 1، ص 100 - و - ابونعيم ، تاريخ الاصبهان ، ج 1، ص 235 - و - ابن عساكر: ترجمة الامام على بن ابى طالب من تاريخ دمشق : ج 2، ص 5 / ح 501 و ص 7 / ح 503 و ص 35 - 43 / ح 533 - 551 - و - اخطب خوارزم : المناقب ، ص 93 - و - ابن مغازلى : مناقب على بن ابى طالب ، ص 19 / ح 25 و ص 25 / ح 33 - و - محب الدين طبرى : الرياض النضرة ، ج 2، ص 169 - و - خطيب بغدادى : تاريخ بغداد، ج 5، ص 456 - و - بغوى : مصابيح السنة ، ج 2 ص 199 - و - گنچى : كفاية الطالب ، ص 58 - 60 - و - بلاذرى : انساب الاشراف ، ج 2، ص 109 / ح 48 - و - ذهبى : تذهيب التهذيب ، ج 2، ص 57 - و - تاريخ الاسلام ، ج 2 ص 196 - و - ميزان الاعتدال ، ج 3، ص 224 - و - ساعاتى : بدايع المنن ، ج 2، ص 503 - و - ابن عبدالبر: استيعاب ، ج 2، ص 437 - و - ابن كثير: البداى و النهاية ، ج 5، ص 212 - و - بدخشى : نزل الابرار، ص 19 - و - امر تسرى : ارجح المطالب ، ص 560 - و - سيوطى : الجامع الصغير، ج 2، ص 555.
59 - زيد بن ثابت انصارى خزرجى (م 45 يا 48 يا 50 ق ):
ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - كتاب سليم بن قيس هلالى ، ص 111 - و - جزرى اسنى المطالب ، ص 4.
60 - زيد بن حارثه انصارى :
شهاب الدين : تشنيف الاذان .
61 - زيد بن شراحيل انصارى :
ابن اثير: اسدالغابة ، ج 2 ص 233 - و - ابن حجر: الاصابة ، ج 1، ص 567 - و - بهجت افندى : تاريخ آل محمد، ص 67 - و - اخطب خوارزم : مقتل الحسين - و - ابن عقده : حديث الولاية .
62 - زيد بن على :
(صدوق : كتاب الامالى ، ص 107 / ح 3 - و - معانى الاخبار، ص 66 / ح 3 - و - مجلسى : بحارالانوار، ج 37 ص 223 / ح 98)
((عليها السلام ))
63 - سعدبن ابى وقاص (و 54 يا 55 يا 56 يا 58 ق )
(ابن عقده : حديث الولاية - و - كتاب سليم بن قيس هلالى - و - طبرى : بشارة المصطفى ، ص 204 - و - مفيد: كتاب الامالى ، ص 58: ح 2 - و - بحارالانوار، ج 40، ص 49 / ح 75 - و - ابن ماجه : السنن ، ج 1، ص 45 / ح 121 - و - نسائى : الخصائص ، ص 47 و 50 و 100 - و - احمد بن حنبل : الفضائل ، ص 148 / ح 215 - و - ابن بطريق : العمدة ، ص 48 - و - ابن طاووس : الطرائف ، ص 151 / ح 230 - و - ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 7، ص 340 - و - گنجى : كفاية الطالب ، صص 62 و 285 - و - ابن عساكر: تاريخ دمشق ، ج 1، ص 211 - 219 / ح 285 - 289 و ح 281 و ج 2، ص 53 / ح 552 - و - حموينى : فرائد السمطين ، ج 1، ص 64 - و - حاكم : المستدرك على الصحيحين ، ج 3، ص 116 - و - بلاذرى : انساب الاشراف ، ج 2، ص 64 - و - عسقلانى : الكاف الشاف ، ص 95 - و - ابن اثير: اسد الغابة ، ج 4 ص 45 - و - ابن حجر: الاصابة ، ج 2 ص 53 - و - مسعودى : مروج الذهب ، ج 2، ص 44 - و - ابونعيم ، حلية الاولياة ج 4، ص 356 - و - متقى هندى : كنزالعمال ، ج 12، ص 208 - و - بدخشى : نزل الابرار، ص 20 - و - هيثمى : مجمع الزوايد، ج 9، ص 107 - و - سيوطى : تاريخ الخلفاء، ص 114 - و - امر تسرى : ارجح المطالب ، ص ‍ 565.
64 - سعد بن جناده عوفى : پدر عطيه عوفى
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - اخطب خوارزم : مقتل الحسين ).
65 - سعد بن عباده انصارى خزرجى :
(جعابى : نخب المناقب ).
66 - ابو سعيد سعد بن مالك خدرى :
(صدوق : كتاب الامالى ، ص 342 - و - مجلسى : بحارالانوار، ج 37، ص ‍ 121 / ح 4 - و - طوسى : كتاب الامالى ، ص 154 - و - كتاب سليم بن قيس هلالى ، ص 228 - و - بخارى : التاريخ الكبير، ج 2، ص 194 - و - اخطب خوارزم : المناقب ، ص 80 - و - مقتل الحسين ، ص 47 - و - حموينى : فرائد السمطين ، ج 1، ص 72 / ح 39 - و - ابن عساكر: تاريخ دمشق ، ج 2 ص 66 / ح 563 و ص 69 / ح 564 - و - ابن مغازلى : مناقب على بن ابى طالب ، ص 20 / ح 26 - و - بلاذرى : انساب الاشراف ، ج 2، ص 112 / ح 50 - و - حسكانى : شواهد التنزيل ، ج 1، ص 15 / ح 211 و 212 - و - تفسير نيشابورى ، ج 6، ص 194 - و - طبرسى : مجمع البيان ، ج 3، ص 159 - و - ابن طاووس : الطرائف ، ص 146 / ح 221 - و - ابن كثير: تفسير القرآن العظيم ، ج 2، ص 4، ج 3، ص 381 - و - سيوطى : الدرالمنثور، ج 2، ص 259 - و - تاريخ الخلفاء، ص 114 - و - ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 7، ص 349 - 350 - و - هيثمى : مجمع الزوائد، ج 9، ص 108 - و - بدخشى : نزل الابرار، ص 20 - و - متقى هندى : كنز العمال ، ج 15 / ص 138 - و - امر تسرى : ارجح المطالب ، ص 568).
67 - سعيدبن زيد قرشى عدوى :
(ابن مغازلى : مناقب على بن ابى طالب ).
68 - سعيدبن سعد بن عباده انصارى :
(ابن عقده : حديث الولاية ).
69 - سلمان فارسى :
(ابن عقده حديث الولايه - و - جعابى : المناقب - و - بهجت افندى : تاريخ آل محمد - و - كتاب سليم بن قيس هلالى ).
70 - سلمة بن عمرو بن اكوع اسلمى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب ).
71 - سمرة بن جندب هلالى فزارى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى - نخب المناقب - و - ابن عساكر: تاريخ دمشق ، ج 2، ص 71 / ح 548).
72 - سهل بن حنيف انصارى :
ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب ).
73 - سهل بن سعد ساعدى انصارى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - قندوزى : ينابيع المودة ، ص 38).
((ش ))
74 - ابويعلى شداد بن اوس انصارى :
(بهجت افندى : تاريخ آل محمد).
75 - شريط بن انس بن مالك اشجعى :
(ابن عساكر: ترجمة الامام على بن ابى طالب من تاريخ دمشق ، ج 2، ص 72 / ح 569).
((صلى الله عليه و آله و سلم ))
76 - ابو امامه صدى بن عجلان باهلى :
(ابن عقده : حديث الولاية ).
((ض ))
77 - ضميرة (ضميرة ) بن اسدى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - سيوطى : تاريخ الخلفاء، ص 65).
((ط))
78 - طاووس بن كيسان :
(احمد بن حنبل : الفضائل ، ص 87 / ح 129 - و - عبدالرزاق صنعانى : المصنف ، ج 11، ص 225 / ح 20388).
79 - طلحة بن عبدالله تميمى قرشى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - كتاب سليم بن قيس هلالى - و - حاكم : المستدرك على الصحيحين ، ج 3، ص 371 - و - متقى هندى : كنزالعمال : ج 12، ص 208 - و - عسقلانى : الكاف الشاف ، ج 96 - و - ابن عساكر: ترجمة الامام على بن ابى طالب من تاريخ دمشق ، ج 2، ص 56 / ح 553 - و - مسعودى : مروج الذهب ، ج 2، ص ‍ 364 - و - خوارزمى : المناقب ، ص 112 - و - هيثمى : مجمع الزوائد، ج 9، ص 107 - و - ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 7، ص 34).
((عليه السلام ))
80 - عامر بن عمير نميرى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - ابن حجر: الاصابة ، ج 2، ص 255).
81 - عامر بن ليلى بن جندب بن سفيان غفلى بجلى :
(ابن عقده : حديث الولاية ).
82 - عامر بن ليلى بن ضمرة :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - ابن حجر: الاصابة ، ج 2، ص 257).
83 - عامر بن ليلى غفارى :
(ابن عقده : حديث الولاية ).
84 - ابو طفيل عامر بن واثل كنانى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - ابن اثير: اسدالغابة ، ج 3، ص 92).
85 - عايشة بنت ابى بكر:
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - ابن طاووس : الطرائف ، ص 121 / ح 184 - و - مجلسى : بحارالانوار، ج 37، ص 180 / 67).
86 - عبادة بن صامت خزرجى انصارى :
(جعابى : نخب المناقب ).
87 - عباس عبدالمطلب بن هاشم : عموى رسول خدا:
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب ).
88 - عبدالاعلى بن عدى بهرانى :
(جعابى : نخب المناقب ).
89 - عبدالرحمن بن ابى ليلى انصارى :
(كتاب سليم بن قيس هلالى ).
90 - عبدالرحمان بن عبدالرب انصارى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - قاضى بهجت افندى : تاريخ آل محمد - و - ابن حجر: الاصابة ، ج 2، ص 408 - و - قندوزى : ينابيع المودة ، ص 34 - و - ابن اثير: اسدالغابة ، ج 3، ص 307 و ج 5، ص 205).
91 - عبدالرحمان بن عوف :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - كتاب سليم بن قيس هلالى ).
92 - عبدالرحمان بن مدلج :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - ابن اثير: اسدالغابة ، ج 3، ص 321).
93 - عبدالرحمان بن يعمر دوئلى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - اخطب خوارزم : مقتل الحسين ).
94 - عبدالله بن ابى اوفى اسلمى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - كتاب سليم بن قيس - و - ابن مغازلى : مناقب على بن ابى طالب ، ص 23 / ح 34 - و - ابن طاووس الطرائف ، ص ‍ 145 / ح 220 - و - مجلسى : بحارالانوار، ج 37، ص 185 / ح 70 - و - حسكانى : شواهدالتنزيل ، ج 1، ص 190 / ح 247).
95 - عبدالله بن انيس :
(جعابى : نخب المناقب ).
96 - عبدالله بن بديل بن ورقاء:
(طوسى : اختيار معرفة الرجال (رجال الكشى ) ).
97 - عبدالله بن بشير مازنى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - شهاب الدين : تشنيف الاذان )
98 - عبدالله ثابت انصارى : خادم رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم ).
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - بهجت افندى : تاريخ آل محمد).
99 - عبدالله بن جعفر بن ابى طالب :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - كتاب سليم بن قيس ، ص 231 - و - طبرسى : الاحتجاج ، ج 2، ص 3).
100 - عبدالله بن حنطب مخزومى :
(سيوطى : احياء الميت ، ص 260 / ح 43 - و - هيثمى : مجمع الزوائد، ج 5، ص 195 - و - ابن اثير: اسدالغابة ، ج 3، ص 147).
101 - عبدالله بن ربيعة :
(جعابى : نخب المناقب - و - اخطب خوارزم : مقتل الحسين ).
102 - عبدالله بن عباس :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - اخطب خوارزم : مقتل الحسين - و - المناقب ، ص 75 - و - بهجت افندى : تاريخ آل محمد - و - صدوق : كتاب الامالى ، ص 290 / ح 10 - و - مجلسى : بحارالانوار، ج 37، ص 109 / ح 3 - و - طبرى : بشارة المصطفى ، ص 301 - و - كوفى : تفسير الفرات ، ص 190 - و - ابن طاووس : الطرائف ، ص 152 / ح 234 - و - امرتسرى : ارجح المطالب ، ص 576، - و - حسكانى شواهدالتنزيل ، ج 1 ص 188 / ح 245 - و - طبرسى : مجمع البيان ، ج 3، ص 223 - و - ابن عساكر: ترجمة الامام على بن ابى طالب من تاريخ دمشق ، ج 1، ص 368 / ح 464 و ج 2، ص 36 / ح 533 - و - محب الدين طبرى : الرياض النضرة ، ج 2، ص 203 - و - ذخائر العقبى ، ص 87 - و - احمد بن حنبل : المسند، ج 1، ص 331 - و - ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 7، ص ‍ 337 - و- حاكم : المستدرك على الصحيحين ، ج 3، ص 132 - و - خطيب تاريخ بغداد، ج 12، ص 343 - و - ابن طاووس : اقبال الاعمال ، ص 454 - و - سيوطى : الجامع الصغير، ص 141 - و - نبهانى الفتح الكبير، ج 2، ص ‍ 242 - و - متقى هندى : كنزالعمال ، ج 12، ص 204 - و - قندوزى : ينابيع المودة ، ص 185 - و - اربلى : كشف الغمة ، ج 1، ص 318 - و - بدخشى : نزل الابرار، ص 20 - و - هيثمى : مجمع الزوائد، ج 9، ص 108 - و - گنجى : كفاية الطالب ، ص 115 - و - آلوسى : روح المعانى ، ج 2، ص 348 - و - فخر رازى : تفسير الكبير، ج 12، ص 49 - و - ابن حجر: الاصابة ، ج 2، ص 509).
103 - عبدالله بن عبدالله بن هلالى مخزومى : (برادر رضاعى پيامبر و همسر ام سلمه ).
(ابن عقده : حديث الولايد).
104 - عبدالله بن عمر بن خطاب :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - خوارزمى : مقتل الحسين - و - كتاب سليم بن قيس - و - هيثمى : مجمع الزوائد، ج 9، ص 106 - و - سيوطى : تاريخ الخلفاء، ص 114 - و - متقى هندى : كنزالعمال ، ج 6، ص 154 - و - امرتسرى : ارجح المطالب ، ص 56 - و - ابن عساكر: ترجمة الامام على بن ابى طالب من تاريخ دمشق ، ج 3، ص 83 / ح 583).
105 - عبدالله بن مسعود هذلى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - ابن مغازلى : مناقب على بن ابى طالب ، ص ‍ 22 / ح 32 - و - ابن بطريق : العمدة ، ص 54 - و - مجلسى : بحارالانوار، ج 37، ص 196 / ح 79 - و - ابن عساكر: ترجمة الامام امير المومنين من تاريخ دمشق ، ج 3، ص 58 / ح 554).
106 - عبدالله بن ياميل :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - ابن اثير: اسدالغابة ، ج 3، ص 274 - و - ابن حجر: الاصابة ، ج 2، ص 384 - و - امرتسرى : ارجح المطالب ، ص ‍ 564).
107 - عبيدالله بن عباس :
(كتاب سليم بن قيس ).
108 - عبيد بن عازب انصارى :
(ابن عقده : حديث الولاية ).
109 - عثمان بن حنيف اوسى انصارى :
(جعابى : نخب المناقب ).
110 - عثمان عفان :
(عينى حيدر آبادى : المناقب ، ص 52).
111 - عدى بن حاتم طائى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - بهجت افندى : تاريخ آل محمد - و - قندوزى : ينابيع المودة ، ص 38).
112 - عروة بن ابى الجعد بارقى :
(جعابى : نخب المناقب ).
113 - عطية بن بسر مازنى :
(ابن عقده : حديث الولاية ).
114 - عقبة بن عامر جهنى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - بهجت افندى : تاريخ آل محمد).
115 - ابومسعود عقبة بن عمرو بدرى :
(جعابى : نخب المناقب ).
116 - عمار بن ياسر:
(ابن عقده : حديث الولاية - و - كتاب سليم بن قيس - و - اخطب خوارزم : مقتل الحسين - و - هيثمى : مجمع الزوائد، ج 7، ص 17 - و - سيوطى : الحاوى للفتاوى ، ج 1، ص 119 - و - حسكانى : شواهدالتنزيل ، ج 1، ص ‍ 173 - و - حموينى : فرائدالسمطين ، ج 1، ص 194 / ح 153 - و - نصربن مزاحم : كتاب الصفين ، ص 338 - و - ابن ابى الحديد، شرح النهج ، ج 8، ص 21).
117 - عمارة بن خزرجى انصارى :
(شهاب الدين : تشنيف الاذان - و - هيثمى : مجمع الزوائد، ج 9، ص 107 - و - سيوطى : تاريخ الخلفاء، ص 65).
118 - عمران بن حصين خزاعى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - اخطب خوارزم : كتاب مقتل الحسين - و - اربلى : كشف الغمة ، ج 1، ص 290 - و - مجلسى : بحارالانوار، ج 37، ص ‍ 220).
119 - عمر بن ابى سلمة بن عبدالاسد مخزومى : (ربيب پيامبر خدا و فزرند ام سلمه ).
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - كتاب سليم بن قيس ).
120 - عمربن خطاب :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - اخطب خوارزم : مقتل الحسين - و - ابن مغازلى : مناقب على بن ابى طالب ، ص 22 / ح 31 - و - ابن بطريق : العمدة ، ص 54 - و - مجلسى : بحارالانوار، ج 37، ص 196 / ح 79 - و - قندوزى : ينابيع المودة ، ص 31 و 249 - و - ابن طاووس : الطرائف ، ص 150 / ح 229 - و - محب الدين طبرى : ذخائر العقبى ، ص 67 - و - الرياض النضرة ، ج 2، ص 161 - و - بخارى : التاريخ الكبير، ج 1، ص 375 - و - ابن كثير: البداية و النهاية ، ص 5، ص 213 و ج 7، 349 - و - ابن عساكر: ترجمة الامام على بن ابى طالب من تاريخ دمشق ، ج 2، ص 79 / ح 578 - و - امر تسرى : ارجح المطالب ، ص 565).
121 - عمروبن حريث :
(جعابى : نخب المناقب ).
122 - عمروبن حمق خزاعى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - اخطب خوارزم : مقتل الحسين ).
123 - عمروبن ذى مر:

(هيثمى : مجمع الزوائد، ج 9، ص 104 - و - شهاب الدين : تشنيف الاذان ).
124 - عمروبن شراحيل :
(اخطب خوارزم : مقتل الحسين ).
125 - عمروبن عاص :
(اخطب خوارزم : المناقب ، ص 129 - و - ابن قتيبه : الامامة و السياسية ، ص 93).
126 - عمروبن مره جهنى :
(متقى هندى : كنزالعمال ، ج 6، ص 154 - و - امر تسرى : ارجح المطالب ، ص 564).
((ف ))
127 - فاطمن بنت حمزة بن عبدالمطلب :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب ).
128 - فضل بن عباس :
(كتاب سليم بن قيس هلالى ، ص 231).
((ق ))
129 - قيس بن ثابت شماس انصارى :
(ابن اثير: اسدالغابة ، ج 1، ص 368 - و - ابن حجر: الاصابة ، ج 1، ص ‍ 305).
130 - قيس بن سعد بن عباده انصارى :
(كتاب سليم بن قيس ).
131 - قيس بن عاصم :
(جعابى : نخب المناقب )
((ك ))
132 - كعب بن عجرة بن انصارى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب ).
((م ))
133 - مالك بن حويرث ليثى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - اخطب خوارزم : مقتل الحسين - و - هيثمى : مجمع الزوائد، ج 9، ص 106 و 108 - و - سيوطى : تاريخ الخلفاء، ص 114 - و - بدخشى : نزل الابرار، ص 20 - و - امر تسرى : ارجح المطالب ، ص 564 - و - ابن عساكر: ترجمة الامام على بن ابى طالب من تاريخ دمشق : ج 2، ص 80 / ح 579).
234 - محمدبن ابى بكر:
(كتاب سليم بن قيس ).
135 - محمدبن مسلمة :
(كتاب سليم بن قيس ).
136 - مقداد بن عمرو كندى ((يكى از چهار كس كه خداوند امر به دوست داشتن آنان نموده است )).
(ابن عقده : حديث الولاية - و - كتاب سليم بن قيس ).
((ن ))
137 - ناجية بن عمرو خزاعى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - اخطب خوارزم : مقتل الحسين - و - ابن اثير: اسدالغابة ، ج 5، ص 6 - و - ابن حجر: الاصابة ، ج 3، ص 524).
138 - نيط بن شريط:
(شهاب الدين : تشنيف الاذان ).
139 - نعمان بن عجلان انصارى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - بهجت افندى : تاريخ آل محمد).
((ه‍))
140 - هاشم بن عتبة بن ابى وقاص :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - كتاب سليم بن قيس - و - ابن اثير: اسدالغابة ، ج 1، ص 368).
((و))
141 - وحشى بن حرب حبشى :
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب ).
142 - وهب بن حمزة :
(ابن حجر: الاصابة ، ج 3، ص 641).
143 - وهب بن عبدالله سوايى :
(ابن عقده : حديث الولاية ).
((ى ))
144 - يزيد بن خطيب اسلمى :
(ابن عقده : حديث الولاية ).
145 - يزيد بن وديعه :
(ابن اثير: اسدالغابة ، ج 3، ص 231).
146 - يعلى بن مره ثقفى :⁽¹⁰⁾
(ابن عقده : حديث الولاية - و - جعابى : نخب المناقب - و - ابن اثير: اسدالغابة ، ج 2، ص 233 و ج 3، ص 93 و ج 5، ص 6 - و - ابن حجر: الاصابة ، ج 3، ص 542).
هفتم - راويان فراوان حديث غدير، (514 نفر از قرن اول تاكنون )
1 - قرن اول (146 نفر)
مهاجر و انصارى كه در حجة الوداع در آن اجتماع 90 يا 120 هزار نفرى غديرخم حضور داشتند و خطبه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) را در نصب اميرالمؤ منين على بن ابى طالب (عليه السلام ) به امامت شنيدند، كه در ميان آنهمه از شاهدان و گواهان نام 146 نفر را كتب تاريخ ثبت كرده اند.
2 - قرن دوم (57 نفر)
1 - ابو محمد عمروبن دينار جمحى مكى
ابونعيم : حلية الاولياء، ج 4، ص 23.
2 - ابوبكر محمد بن مسلم بن عبيدالله قرشى زهرى (م 124 ق )
ابن اثير: اسدالغابة ج 1، ص 308.
3 - عبدالرحمان بن قاسم تيمى
ابن ابى الحديد: شرح النهج ، ج 1 ص 360.
4 - ابو ثمامه بكر بن سوادة بن ثمامه بصرى (م 128 ق )
ابن بطريق : العمدة ، ص 53.
5 - عبدالله بن ابى نجيح يسار ثقفى (م 131 ق )
نسايى : الخصائص ، ص 15 - و - ابن بطريق : العمدة ، 48.
6 - مغيرة بن مقسم ضبى كوفى (م 133 ق )
احمد بن حنبل : المسند، ج 4، ص 372.
7 - ابو عبدالرحيم خالد بن زيد جمحى مصرى (م 139 ق )
احمد بن حنبل :المسند، ج 1، ص 84.
8 - حسن بن حكم نخعى كوفى
ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 11، ص 71.
9 - ادريس بن يزيد اودى كوفى .
10 - يحيى بن سعيد بن حيان تيمى (م 145 ق )
خطيب : تاريخ بغداد، ج 7، ص 378.
11 - عبدالملك بن عزرمى (م 145 ق )
ابن جوزى : تذكرة الخواص الامة ، ص 1
12 - عوف بن ابى جميله عبدى هجرى (م 146 ق )
نسائى : الخصائص ، ص 16.
13 - عبيدالله عمر بن حفص ادوى عمرى مدنى
عاصمى : زين الفتى .
14 - نعيم بن حكيم مداينى (م 148 ق )
احمد بن حنبل : المسند، ج 1، ص 152.
15 - طلحة بن يحيى تيمى (م 148 ق )
عاصمى : زين الفتى .
16 - ابو محمد كثير بن زيد اسلمى (ابن ماقبه )
ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 5، ص 211.
17 - محمد بن اسحاق مدنى (صاحب سيره ابن اسحاق ) (م 151 يا 152 ق )
حاكم : المستدرك ، ج 3، ص 210.
18 - ابوعروه معمر بن راشد آزادى
طبرى : جامع البيان ، ج 7، ص 349.
19 - مسعربن كدام هلالى رواسى كوفى
ابو نعيم : حلية الاولياء، ج 5، ص 26.
20 - ابوعيسى حكم بن ابان عدنى
حاكم : المستدرك ، ج 3، ص 110.
21 - عبدالله بن شوذب بلخى (م 157 ق )
ابونعيم : حلية الاولياء، ج 6، ص 75.
22 - شعبة بن حجاج واسطى (م 160)
احمدبن حنبل : المستدرك ، ج 4، ص 372.
23 - ابوالعلاء تميمى (م حدود 160 ق )
حاكم : المستدرك ، ج 3، ص 533.
24 - سفيان بن سعيدثورى (م 160 ق )
خطيب ، تاريخ بغداد، ج 7، ص 377.
25 - اسرائيل بن يونس سبيعى (م 162 ق )
گنجى : كفاية الطالب ، ص 151.
26 - جعفر بن زياد كوفى احمر
خطيب : تاريخ بغداد - و - عاصمى : زين الفتى .
27 - مسلم بن سالم هندى كوفى (معروف به ابوفروه )
عاصمى : زين الفتى .
28 - قيس بن ربيع اسدى (م 165 ق )
نطنزى : الخصائص العلوية .
29 - حمادبن سلمه بصرى (م 167 ق )
احمد بن حنبل : المسند، ج 4، ص 281.
30 - عبدالله بن لهيعة (م 174 ق )
ابن كثير: البداية و النهاية ج 5، ص 209.
31 - ابو عوانه ضواح يشكرى
احمد بن حنبل : المسند، ج 4، ص 372.
32 - شريك بن عبدالله نخعى (م 177 ق )
احمد بن حنبل : المسند، ج 1 ص 118.
33 - عبدالله (يا عبيدالله ) كوفى اشجعى (م 182 ق )
ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 5، ص 209.
34 - نوح بن قيس ابو روح بن حدانى (م 183 ق )
ابن مغازلى : مناقب آل ابى طالب .
35 - ابو طالب مطلب بن زياد كوفى (م 185 ق )
گنجى : كفاية الطالب .
36 - ابوهاشم حسان بن عنزى (م 186 ق )
حاكم : المستدر، ج 3، ص 10
37 - جرير بن عبدالحميد ضبى كوفى (م 188 ق )
38 - فضل بن موسى مروزى سبنانى (م 192 ق )
39 - محمد بن جعفر مدنى (م 193 ق )
ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 7، ص 348.
40 - اسماعيل بن عليه اسدى (م 193 ق )
41 - محمد بن سلمى بصرى (م 194 ق )
نسائى : الخصائص ، ص 16.
42 - محمد بن حازم تميمى ضرير(م 195 ق )
ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 7، ص 340.
43 - محمد بن فضيل كوفى (م 195 ق )
نصربن مزاحم : وقعه صفين ، ص 9.
44 - ابوسفيان وكيع بن جراح رواسى كوفى .
سيوطى : الجامع الصغير.
45 - سفيان بن عيينة هلالى (م 198 ق )
حاكم : المستدرك ، ج 3، ص 110.
46 - عبدالله بن نمير خارفى همدانى (م 199 ق )
احمد بن حنبل : المسندك ج 4، ص 368.
47 - حنش بن حرث بن لقيط بن نخعى كوفى
احمد بن حنبل : المسند.
48 - ابومحمد موسى بن يعقوب زمعى
ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 5، ص 212.
49 - علاء بن سالم عطار كوفى
50 - ازرق بن على بن مسلم حنفى
حاكم : المستدرك ، ج 3، ص 109.
51 - هانى بن ايوب حنفى كوفى
نسائى : الخصائص .
52 - فضيل بن مزروق اغر رقاشى
حموينى : فرائد السمطين ، ج 1، ص 68.
53 - ابو حمره سعد بن عبيده سلمى كوفى
سيوطى : الجامع الصغير.
54 - موسى بن مسلم حزامى (موسى صغير)
ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 7، ص 340.
55 - يعقوب بن جعفر انصارى مدنى
ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 5، ص 212
56 - عثمان بن سعد بن مره قرشى .
57 - شريك بن عبدالله قاضى (م 177 ق ).
3 - قرن سوم (93 نفر)
58 - ضمرة بن ربيعه قرشى مدنى (م 202 ق )
59 - محمد بن عبدالله زبيرى كوفى (م 203)
هيثمى : مجمع الزوائد
60 - مصعب بن مقدام خثعمى (م 203 ق )
نسائى : الخصائص ، ص 17.
61 - ابو زكريا يحيى بن آدم اموى كوفى (م 203 ق )
ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 5، ص 209.
62 - زيد بن حباب خراسانى كوفى (م 203 ق )
63 - محمد بن ادريس شافعى (204 ق )
ابن اثير: النهاية ، ج 4، ص 246.
64 - ابو عمرو شبابة بن سوار مدائنى (م 206 ق )
احمد بن حنبل : المسند، ج 1، ص 152.
65 - محمد بن خالد حنفى بصرى .
ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 5، ص 212.
66 - خلف بن تميم كوفى
نسائى : الخصائص ، ص 19.
67 - ابوعبدالرحمان اسود بن عامر شامى (معروف به شاذار شامى ) (م 208 ق )
هيثمى : مجمع الزوائد: ج 9، ص 105
68 - ابوعبدالله حسين فزارى كوفى (م 208 ق )
ابونعيم : حلية الاولياء، ج 4، ص 23.
69 - حفص بن عبدالله سلمى (م 209 ق )
خطيب : تاريخ بغداد، ج 7، ص 377
70 - عبدالرزاق بن همام صنعانى (م 211 ق )
ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 7، ص 349.
71 - ابو على بزار حسن بن عطيه نجيع قرشى كوفى (م 212 ق )
72 - عبدالله بن يزيد عدوى
73 - حسن بن محمد بن بهرام تميمى مروزى
74 - ابو محمد عبيدالله عبسى (م 212ق )
ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 5، ص 210
75 - ابوالحسن على بن قادم خزاعى كوفى (م 213 ق )
عاصمى : زين الفتى
76 - محمد بن سليمان حرانى (ببومة ) (م 213 ق )
نسائى : الخصائص ، ص 17.
77 - عبدالله بن داود بن عامر همدانى (ابن خريبى ) (م 213 ق )
نسائى :الخصائص ، ص 22.
78 - على بن حسن بن عبدى مروزى (م 215 ق )
ابن اثير: اسدالغابة ، ج 4، ص 80.
79 - يحيى بن حماد شيبانى بصرى (م 215 ق )
اخطب خوارزم : المناقب ، ص 93.
80 - ابو محمد حجاج بن منهال سلمى انماطى (م 217 ق )
81 - ابونعيم فضل بن دكين كوفى
بدخشى : نزل الابرار، ص 21.
82 - عفان بن مسلم صفار بغدادى (م 220 ق )
خطيب : تاريخ بغداد، ج 7، ص 377.
83 - ابوالحسن على بن عياش بن مسلم هانى حمصى (219 ق ).
84 - ابوغسان مالك بن اسماعيل بن درهم هندى كوفى (م 219 ق ).
85 - ابوعبيد قاسم بن سلام هروى
غريب القرآن .
86 - محمد بن كثير عبدى بصرى (م 223 ق )
ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 2، ص 348.
87 - موسى بن اسماعيل منقرى بصرى (م 223 ق ).
88 - قيس بن حفص بن قعقاع (م 227 ق )
اخطب خوارزم : المناقب ، ص 80.
89 - سعيد بن منصور بن شعبه نسائى خراسانى (م 227 ق ).
90 - يحيى بن عبدالحميد حمانى (م 228 ق ).
نطنزى : الخصائص العلوية .
91 - ابواسحاق ابراهيم بن حجاج بن زيد شامى بصرى
92 - على بن حكيم بن ذبيان كوفى اودى (م 231 ق ).
93 - خلف بن سالم مخرمى بغدادى (م 231 ق )
حاكم : المستدرك ، ج 3، ص 109.
94 - ابوالحسن على بن محمد طنافسى (م 233 ق )
ابن ماجه : السنن ، ج 1، ص 30.
95 - هدبة بن خالد قيسى بصرى (م 235 ق ).
96 - عبدالله بن محمد بن ابى شيبه عبسى (م 235 ق )
ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 5: ص 213.
97 - ابوسعيد عبيدالله جشمى قواريرى (م 235 ق )
احمد بن حنبل : المسند، ج 1: ص 119.
98 - احمد بن عمر جلاب (م 235 ق )
احمدبن حنبل : المسند، ج 1، ص 119.
99 - ابراهيم بن منذر حزامى مدنى (م 236 ق )
نسائى : الخصائص ، ص 25
100 - ابوسعيد يحى بن جعفى مقرى (م 237 ق )
ابن ابى الحديد: شرح النهج ، ج 1: ص 289.
101 - اسحاق بن ابراهيم ابن راهويه حنضلى مروزى (م 238 ق ).
متقى هندى : كنزالعمال ، ج 6: ص 406.
102 - عثمان بن محمد بنى ابى شيبه عبسى كوفى (م 239 ق )
متقى هندى :كنزالعمال ، ج 6: ص 154.
103 - قتيبة بن سعيد بلخى بغلانى (م 240 ق )
الكنى و الاسماء، ج 2: ص 61.
104 - احمد بن حنبل شيبانى (م 241 ق )
احمد بن حنبل : المسند - و - الفضائل .
105 - يعقوب بن حميد بن كاسب مدنى (م 241 ق )
ابن بطريق : العمدة ، ص 48.
106 - حسن بن حماد بن كسيب (م 241ق )
واحدى : اسباب النزول ، ص 105.
107 - هارون بن عبدالله بن مروان بزار (معروف به حمال ) (م 243 ق ).
نسائى : الخصائص ، ص 17.
108 - ابو عمار حسين بن حريث مروزى (م 244 ق ).
109 - هلال بن بشر بن محبوب بصرى احدب (م 246 ق )
نسائى : الخصائص ، ص 30.
110 - ابوالجوزاء احمد بن عثمان بصرى (م 246 ق )
نسائى : الخصائص ، ص 25.
111 - ابوكريب محمد بن علاء همدانى (م 248 ق )
هيثمى : مجمع الزوائد ج 9، ص 105
112 - يوسف بن عيسى بن دينار زهرى مروزى (م 249 ق )
نسائى : الخصائص .
113 - نصربن على جهضمى بصرى (م 251 ق )
نسائى : الخصائص ، ص 22.
114 - ابوبكر محمد بن بشار عبدى بصرى (مشهور به بندار) (م 252 ق ).
گنجى : كفاية الطالب ، ص 16.
115 - ابوموسى محمد بن مثنى عنزى (م 252 ق )
نسائى : الخصائص ، ص 15
116 - يوسف بن موسى القطان (م 253 ق ).
117 - محمدبن عبدالرحيم بغدادى بزار (معروف به صاعقه ) (م 255ق )
نسائى : الخصائص ، ص 25.
118 - محمد بن عبدالله عدوى مقرى (م 256 ق )
عاصمى : زين الفتى .
119 - ابوعبدالله محمد بخارى (م 256 ق )
بخارى : الصحيح .
120 - حسن بن عرفة بن عبدى (م 257 ق ).
گنجى : كفاية الطالب ، ص 16
121 - عبدالله بن سعيد كندى كوفى ابو اسعد اشج (م 257)
كندى : التفسير - و - همو: التصانيف .
122 - محمد بن يحيى نيشابورى ذهلى (م 258 ق )
ابن اثير: اسدالغابة ، ج 1: ص 381.
123 - حجاج بن يوسف ثقفى بغدادى (معروف به ابن الشاعر) (م 259 ق ).
احمد بن حنبل : المسند، ج 1: ص 152.
124 - ابوعبدالله احمد بن عثمان بن حكيم اودى .
125 - ابو زيد عمر بن شبه نميرى بصرى اخبارى (م 262 ق ).
ابو نعيم : حلية الاولياء، ج 5: ص 364.
126 - ابولحسن حمدان احمد بن يوسف بن حاتم سلمى نيشابورى (م 264 ق ).
حاكم امستدرك ، ج 3: ص 110
127 - ابو زرعه مخزومى رازى
ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 5، ص 209.
128 - احمد بن منصور بن سيار ابوبكر بغدادى (م 265 ق ).
المسند.
129 - ابوبشر اسماعيل بن عبدالله اصفهانى (م 267 ق )
بدخشى : نزل الابرار، ص 21
130 - ابومحمد حسن بن على بن عفان عامرى كوفى (م 270 ق )
الكنى والاسماء، ج 2: ص 88.
131 - ابوجعفر طائى حمصى (م 272 ق )
ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 5: ص 213.
132 - ابو داود سليمان بن سيف بن يحيى طائى حرانى (م 272 ق ).
133 - محمد بن يزيد بن ماجه قزوينى (م 273 ق ).
ابن ماجه : السنن ، ج 1: ص 30.
134 - عبدالله بن مسلم بن قتيبه دينورى (م 276 ق )
ابن قتيبه : الامامة و السياسة ، ص 93.
135 - عبدالملك بن محمد ابو قلابه رقاشى (م 276 ق )
حاكم : المستدرك ، ج 3، ص 109.
136 - احمد بن حازم غفارى (معروف به ابن عزيزه ) (م 276 ق )
حاكم المستدرك ، ج 3، ص 110.
137 - محمد بن عيسى سوره ترمذى (م 279 ق )
ترمذى : نوادر الاصول
138 - احمد بن يحيح بن بلاذرى (م 279)
بلاذرى : انساب الاشراف
139 - ابراهيم كسائى همدانى (معروف به ابن ديزل )
نصربن مزاحم : وقعة صفين .
140 - ابوبكر احمد بن عمر شيبانى (معروف به ابن ابى عاصم ) (م 287 ق )
وصابى يمنى : الاكتفاء فى فضائل الاربعة .
141 - ابو عبدالرحمان زكريا بن يحيى سجزى (معروف به خياط السنه ) (م 289 ق )
نسائى : الخصائص ، ص 25.
142 - عبدالله بن احمد بن حنبل شيبانى (م 290 ق )
احمد بن حنبل : المسند، ج 1: ص 109 و 118.
143 - ابوبكر بزاز بصرى (م 292 ق )
متقى هندى : كنزالعمال ، ج 6: ص 398.
144 - ابراهيم بن عبدالله كجى بصرى (م 292 ق )
السنن .
145 - صالح بن محمد بغدادى (معروف به جزره )
حاكم : المستدرك ج 3، ص 109.
146 - ابوجعفر عبسى كوفى (م 297 ق )
نطنزى : الخصائص العلويه
147 - على بن محمد مصيصى
نسائى : الخصائص
148 - ابراهيم بن يونس مؤ دب بغدادى (ملقب به حرمى ).
نسائى : الخصائص ، ص 3.
149 - ابوهريره محمد بن ايوب واسطى
حاكم : المستدرك ، ج 3: ص 109.
150 - احمد بن عمروبن خالق بزاز (م 292 ق )
4 - قرن چهارم (43 نفر).
151 - ابوعباس سكرى بغدادى (م 302 ق )
ابن بطريق : العمدة ، ص 48.
152 - احمد بن شعيب نسائى (م 303)
نسائى : الخصائص - و - السنن
153 - احمد بن سفيان شيبانى نسوى بالوزى (م 303 ق )
ابن كثير: البدائة و النهاية ، ج 5، ص 209.
154 - احمد بن على ابويعلى موصلى (م 307 ق )
سيوطى : تاريخ الخلفاء، ص 114.
155 - ابوجعفر محمد بن جرير طبرى (م 310)
ابن كثير: البدائة و النهاية .
156 - احمد بن محمد ضبعى احول (م 311ق )
خطيب : تاريخ بغداد، ج 14: ص 236.
157 - ابوقريش محمد بن جمعه قهستان (م 313 ق ).
عاصمى : زين الفتى
158 - عبدالله بن محمد بغوى (م 317)
معجم البغوى
159 - ابوبشر محمد بن احمد دولابى (م 320 ق )
الكنى و الاسماء، ج 2: ص 6
160 - احمد بن عبدالله بزاز (معروف به ابن نيرى ) (م 320 ق )
اخطب خوارزم : المناقب ، ص 94
161 - احمد بن سلامة طحاوى (م 321 ق )
طحاوى : مشكل الاثار، ج 2: ص 309
162 - ابراهيم عبدالصمد هاشمى (م 325 ق )
گنجى : كفاية الطالب ، ص 16
163 - محمد بن على بن حسين ترمذى صوفى
ترمذى : نوادرالاصول
164 - عبدالرحمان حنظلى رازى (م 327 ق )
آلوسى : روح المعانى ، ج : 2 ص 349
165 - ابوعمرو احمد بن عبد ربه قرطبى (م 328 ق )
ابن عبد ربه : عقد الفريد، ج 2، ص 257
166 - حسين بن اسماعيل بن محاملى ضبى (م 330)
محاملى : الامالى - و - الاكتفاء
167 - ابو نصر حبشون بن موسى خلال (م 331 ق )
خطيب : تاريخ بغداد، ج 8: ص 290
168 - احمد بن محمد (معروف به ابن عقده ) (م 332 ق )
ابن عقده : حديث الولاية
169 - محمد بن على عطار كوفى
ابونعيم : حلية الاولياء
170 - هيثم بن كليب ابو سعيد شاشى (م 335 ق )
گنجى : كفاية الطالب ، ص 16
171 - محمد بن صالح وراق نيشابورى (م 340 ق )
حاكم : المستدرك ، ج 3: ص 110
172 - ابوعبدالله شيبانى نيشابورى (معروف به ابن الاءخرم ) (م 344 ق )
اخطب خوارزم : المناقب ، ص 93
173 - يحيى بن محمد بن عبدالله عنبرى (م 344 ق )
حاكم : المستدرك ، ج 3: ص 116
174 - مسعودى على بن الحسين بغدادى (م 346 ق )
مسعودى : مروج الذهب ، ج 2: ص 11
175 - ابوحسين محمد بن احمد قنطرى (م 259 ق )
حاكم : المستدرك ، ج 3: ص 116
176 - ابومحمد جعفر بن محمد خواص (معروف به خلدى ) (م 347)
177 - ابوجعفر محمد شيبانى كوفى
حاكم : المستدرك ، ج 3: ص 110
178 - دعلج بن احمد سجستانى معدل (م 341 ق )
حاكم : المستدرك ، ج 3: ص 109.
179 - ابوبكر محمد بن حسن مفسر موصلى
شفاء الصدور
180 - محمد بن عبدالله شافعى بزاز (م 354 ق )
محمدبن عبدالله : الفوائد.
181 - ابو حاتم محمد بن حبان تميمى بستى (م 354 ق )
الرياض النضره ، ج 2: ص 169
182 - ابوالقاسم سليمان بن احمد طبرانى (م 360 ق )
بدخشى : نزل الابرار، ص 20
183 - احمد ابوبكر حنبلى (م 365 ق )
ابونعيم : حليه الاولياء ج 4: ص 23
184 - ابوبكر احمد بن مالك (جعفر) قطيعى (م 368 ق )
حاكم : المستدرك ، ج 3: ص 133
185 - ابويعلى زبير توزى (م 370 ق )
اخطب خوارزم : المناقب
186 - ابويعلى محمد معدل (م 374 ق )
حاكم : المستدرك ، ج 3: ص 109
187 - على بن عمر دارقطنى (م 385 ق )
خطيب : تاريخ بغداد، ج 8: ص 290
188 - ابومحمد حسن مصرى (معروف به ابن زولاق ) (م 387 ق )
189 - عبيدالله حنبلى (معروف به ابن بطه ) (م 387 ق )
190 - محمد بن عبدالرحمان مخلص ذهبى (م 388 ق )
الرياض النضرة ، ج 2: ص 169
191 - احمد فقيه بخارى
حاكم : المستدرك ، ج 3: ص 109
192 - عباس بن على نسائى
ابونعيم : حلية الاولياء، ج 4: ص 23
193 - يحيى بن محمد اخبارى
خطيب ، تاريخ بغداد، ج 14: ص 236.
5 - قرن پنجم (24 نفر)
194 - قاضى محمد باقلانى (م 403 ق )
باقلانى : التمهيد
195 - محمد بن عبدالله حاكم الضبى (م 405 ق )
حاكم : المستدرك
196 - ابوالحسن احمد مجبر بغدادى (م 405 ق )
گنجى : كفاية الطالب ، ص 16
197 - عبدالملك بن ابى عثمان نيشابورى (معروف به خرگوشى : شرف المصطفى ) (م 407 ق )
198 - احمد بن عبدالرحمان فارسى شيرازى (م 407 ق )
ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 7: ص 348.
199 - محمد بن ابى الفوارس (م 412 ق )
عاصمى : زين الفتى
200 - ابوبكر احمد بن موسى بن مردويه اصفهانى (م 410 ق )
سيوطى :الدرالمنثور، ج 2: ص 259
201 - احمد بن محمد بن يعقوب (مسكويه ) (م 421 ق )
مسكويه : نديم الفريد.
202 - قاضى احمد بن حسين بغدادى (معروف به ابن سماك ) (م 424 ق )
ابن مغازلى : مناقب على بن ابى طالب .
203 - احمد بن محمد ثعلبى نيشابورى (م 427 ق )
الكشف و البيان
204 - ابومحمد عبدالله بن على بن بشران (م 429 ق )
خطيب ، تاريخ بغداد، ج 8: ص 290.
205 - ابومنصورعبدالملك ثعالبى نيشابورى (م 429 ق )
ثعالبى : ثمار القلوب
206 - حافظ ابونعيم اصفهانى (م 430 ق )
ابونعيم : حلية الاولياء
207 - ابوعلى حسن بن على تميمى واعظ (معروف به ابن مذهب ) (م 444 ق ) حموينى : فرائدالسمطين باب 10
208 - اسماعيل بن على رازى (ابن سمان ) (م 445 ق )
طبرى : جامع البيان ، ج 2: ص 169.
209 - ابوبكر احمد بن حسين بن على بيهقى (م 458 ق )
ابن صباغ : الفصول المهمة ، ص 25
210 - يوسف بن عبدالله نمرى قرطبى (م 463)
گنجى : كفاية الطالب
211 - احمد بن على خطيب بغداد (م 463 ق )
خطيب : تاريخ بغداد، ج 8: ص 290.
212 - على بن احمد واحدى نيشابورى (م 468 ق )
واحدى : اسباب النزول
213 - ابوسعيد مسعود بن ناصر سجزى (م 477 ق )
كتاب الغدير
214 - على بن محمد جلابى بن مغازلى (م 483 ق )
ابن بطريق : العمدة ، ص 53.
215 - عبيدالله حاكم نيشابورى حنفى (م بعد از 490 ق )
ابن كثير: البداية و النهاية ، ج 7: ص 348.
216 - على بن حسن بن حسين خلعى (م 429 ق )
خلعى : الخلعيات
217 - ابو محمد احمد عاصمى
عاصمى : زين الفتى
6 - قرن ششم (20 نفر)
218 - ابو حامد محمد بن محمد غزالى (م 505 ق )
غزالى : سرالعالمين
219 - ابوغنائم كوفى نرسى (م 510 ق )
گنجى : كفاية الطالب ، ص 16
220 - ابوزكريا يحيى بن عبدالوهاب اصفهانى (معروف به ابن مندة ) (م 512 ق )
ابن حجر: الاصابة ، ج 2: ص 257
221 - حسين بن مسعود فراء بغوى (م 516 ق )
بغوى : مصابيح السنة ، ج 2: ص 199
222 - هبة الله بن محمد شيبانى (م 525 ق )
حموينى : فرائدالسمطين ، ج 1: ص 216
223 - ابن زاغونى (م 527 ق )
حموينى : فرائدالسمطين
224 - ابولحسن رزين بن معاويه عبدرى اندلسى (م 535 ق )
الجمع بين الصحاح السنة .
225 - جارالله محمود بن عمر زمخشرى (م 538 ق )
زمخشرى : ربيع الابرار.
226 - قاضى عياض يحصبى نسبتى (م 544 ق )
قاضى عياض : الشفاء
227 - ابوالفتح محمد بن ابوالقاسم عبدالكريم شهرستانى شافعى (م 548 ق )
شهرستانى : الملل و النحل
228 - ابوالفتح محمد بن على بن ابراهيم نطنزى
نطنزى : الخصائص العلوية
229 - عبدالكريم محمد سمعانى شافعى (م 562 ق )
ابونعيم : فضائل الصحابة
230 - ابوبكر يحيى ازدى قرطبى (م 576 ق )
قرطبى : جامع الاحكام .

231 - ابوالمؤ يد موفق بن احمد اخطب خطبا خوارزم (م 568 ق )
خوارزمى : مقتل الحسين - و - همو: المناقب ، ص 568
232 - عمر بن محمد بن خضر اردبيلى (ملا)
وسيلة المتعبدين - و - حاجى خليفه : كشف الظنون .
233 - على بن حسين بن هبة الله بن عساكر (م 571 ق )
ابن عساكر: تاريخ دمشق
234 - محمد بن ابوبكر مدينى (م 581 ق )
ترمذى : جامع الصحيحين ، ج 2، ص 298
235 - اسعد بن محمود بن خلف عجلى (م 600 ق )
236 - ابوبكر محمد بن موسى حازمى (م 584 ق )
تاريخ ابن خلكان : ج : ص 223.
237 - ابوالفرج بن جوزى بغدادى (م 597 ق )
ابن جوزى صفوة الصفوة ، ج 1: ص 121
7 - قرن هفتم (22 نفر)
238 - محمد بن عمر فخرالدين رازى شافعى (م 606 ق )
فخر رازى : تفسير الكبير، ج 3: ص 636
239 - ابوالسعادات مبارك بن محمد بن اثير جزرى (م 606 ق )
ابن اثير: جامع الاصول
240 - ابوالحجاج يوسف بن محمد مالكى (مشهور به ابن الشيخ ) (م 605 ق )
ابن الشيخ : الف باء
241 - ابواليمن تاج الدين كندى (م 613 ق )
ابن كثير، البدايه و النهايه ، ج 5: ص 211
242 - شيخ على بن حميد قرشى (م 621 ق )
قرشى : شمس الاخبار، ص 38
243- ابوعبدالله ياقوت حموى (م 626 ق )
معجم البلدان ، ج 3: ص 466
244 - على بن محمد شيبانى (معروف به ابن اثير) (م 630 ق )
ابن اثير: اسدالغابة ، ج 3: ص 307
245 - حنبل بن عبدالله بغدادى رصافى (م 640 ق )
احمد بن حنبل : المسند
246 - ضياءالدين محمد بن ابوالواحد مقدسى دمشقى حنبلى (م 643 ق )
متقى هندى : كنزالعمال ، ج 2: ص 254.
247 - محمد بن طلحة نصيبى شافعى (م 652 ق )
ابن طلحة : مطالب السؤ ول
248 - ابومظفر يوسف بن قزاوغلى (م 654 ق )
ابن جوزى : تذكرة خواص الامة
249 - عزالدين عبدالحميد بن ابى الحديد (م 655 ق )
ابن ابى الحديد: شرح النهج
250 - محمد بن يوسف گنجى شافعى (م 658 ق )
گنجى : كفاية الطالب
251 - عبدالرزاق بن رزق الله رسعنى (م 661 ق )
252 - يوسف بن محمد ابولحجاج بلوى
253 - فضل الله بن ابو سعيد توربشتى
المتعمد فى المعتقد
254 - محى الدين نووى دمشقى (م 676 ق )
رياض الصالحين
255 - شيخ مجدالدين بن مورود (م 673 ق )
حموينى : فرائدالسمطين
256 - ناصرالدين عبدالله بن بيضاوى (م 685 ق )
الغاية القصوى - و - الطوالع
257 - احمد بن عبدالله طبرى مكى (م 694 ق )
الرياض النضرة - و - ذخائر العقبى
258 - ابراهيم بن عبدالله وصابى شافعى يمنى
الاكتفاء فى فضل الخلفاء
259 - سعيدالدين محمد بن احمد فرغانى (م 699 ق )
شرح تائيه لابن فارض
8 - قرن هشتم (20 نفر)
260 - ابراهيم بن محمد جوينى (م 742 ق )
حموينى : فرائدالسمطين
261 - احمد بن محمد بن احمد سمنانى (م 736 ق )
العروة الوثقى
262 - يوسف بن عبدالرحمان مزى (م 736 ق )
مزى : تهذيب الرجال
263 - محمد بن احمد ذهبى (م 748 ق )
تلخيص الذهبى ، ج 3: ص 224
264 - حسن بن حسين اعرج نيشابورى
265 - محمد بن عبدالله ولى الدين خطيب
266 - نظام الدين حسن بن محمد قمى .
تفسير غرايب القرآن ، صص 19 و 43 و 52
267 - ولى الدين محمد تبريزى (م 737 ق )
تبريزى : مشكاة المصابيح ، ص 557
268 - تاج الدين احمد قيسى (م 749 ق )
التذكره
269 - زين الدين عمر بن مظفر حلبى (معروف به ابن الوردى ) (م 748 ق )
ابن الوردى : تتمة المختصر
270 - محمد بن يوسف زرندى (م 750 ق )
زرندى : نظم دررالسمطين
271 - عبدالرحمان ايجى شافعى (م 756 ق )
قاضى عضدايجى : المواقف
272 - سعيدالدين محمد بن مسعود كازرونى (م 758 ق )
كازرونى المنتقى فى سيرة المصطفى
273 - عبدالله بن اسعد بن على يمنى يافعى (م 768 ق )
يافعى : مرآة الجنان ، ج 1 ص 109.
274 - اسماعيل بن عمر (ابن كثير) دمشقى (م 774 ق )
ابن كثير: التاريخ الكبير
275 - عمر بن حسن بن مزيد بن اميله مراغى (معروف به ابن ميله ) (م 778 ق )
276 - محمد بن احمد هوارى اندلسى (معروف به ابن جابر) (م 780 ق )
277 - سيد على بن شهاب الدين همدانى (م 786 ق )
همدانى : مودة القربى
278 - محمد بن عبدالله بن احمد مقدسى (م 789 ق )
ابن جزرى : اسنى المطالب
279 - مسعود بن عمر بن هروى تفتازانى (م 791 ق )
تفتازانى : شرح المقاصد
9 - قرن نهم (18 نفر)
280 - ابوالحسن هيثمى قاهرى (م 807 ق )
هيثمى : مجمع الزوائد
281 - عبدالرحمن بن محمد حضرمى اشيلى (معروف به ابن خلدون ) (808 ق )
ابن خلدون : العبر، ص 138
282 - شريف جرجانى حنفى (م 816 ق )
جرجانى : شرح المواقف
283 - محمد بن محمد حافظى بخارايى (معروف به خواجه پارسا) (م 822 ق )
خواجه پارسا: فصل الخطاب
284 - ابوعبدالله محمد بن خليفة بن وشتانى
شرح مسلم ، ج 6 ص 236
285 - شمس الدين محمد ابوالخير دمشقى مقرى (معروف به ابن جزرى ) (م 833 ق )
ابن جزرى : اسنى المطالب
286 - احمد بن على بن قادر مقريزى (م 845 ق )
مقريزى : خطط الشام ، ج 2: ص 222.
287 - احمد بن شمس الدين دولت آبادى (م 849 ق )
دولت آبادى : هداية السعدا،
288 - احمد بن على بن حجر عسقلانى (م 852 ق )
ابن حجر: الاصابة - و - تهذيب التهذيب .
289 - على بن محمد غزى ابن صباغ مالكى (م 855 ق )
ابن صباغ : الفصول المهمة
290 - محمود ابن احمد عينى حنفى (م 855 ق )
عينى : عمدة القارى
291 - نجم الدين محمد ازرعى (معروف به ابن عجلون ) (م 831 ق )
292 - علاءالدين على بن محمد قوشجى (م 879 ق )
قوشجى : شرح التجريد
293 - حسين بن معين الدين نيروى ميبدى (م 870 ق )
شرح ديوان اميرالمؤ منين (عليه السلام )
294 - عبدالله اصيل الدين حسينى ايجى (م 883 ق )
درج الدرر
295 - محمد سنوسى تلمسانى
تلمسانى : شرح صحيح مسلم
296 - خواجه ملا شيرازى شافعى
ابن روزبهان : ابطال الباطل
297 - فضل الله بن روزبهان بن فضل الله خنجى شافعى (معروف به خواجه ملا)
10 - قرن دهم (14 نفر)
298 - جلال الدين سيوطى (م 911 ق )
سيوطى : تاريخ الخلفاء - و - الدرالمنثور
299 - على بن عبدالله سمهودى شافعى (م 911 ق )
سمهودى : جواهر العقدين
300 - عطاءالله بن فضل الله شيرازى
301 - احمد بن محمد قسطلانى شافعى (م 926 ق )
قسطلانى : مواهب اللدنية
302 - عبدالوهاب احمدى بخارى (م 932 ق )
بخارى : تفسير الانورى
303 - ابن ديبع شافعى (م 944 ق )
ابن الربيع : تيسير الوصول
304 - شهاب الدين احمد بن محمد بن على بن حجر هيثمى (م 973 ق )
هيثمى : الصواعق المحرقة ، ص 25
305 - على بن حسام الدين قرشى هندى (م 975 ق )
متقى هندى : كنزالعمال ، ج 6: ص 154
306 - محمد ابن احمد شربينى
شربينى : السراج المنير، ج 4: ص 364
307 - ضياءالدين ابومحمد وترى شافعى (م 980 ق )
وترى شافعى : روضة الناظرين ، ص 2.
308 - جمال الدين محمد طاهر فتنى (م 986 ق )
ملك المحدثين : مجمع بحارالانوار.
309 - ميرزا مخدوم بن عبدالباقى (م 995 ق )
نواقض الروافض
310 - شيخ عبدالرحمان صفورى شافعى
صفورى : نزهة المجالس ، ج 2: ص 242.
311 - عطاءالله بن فضل الله حسينى (م 1000 ق )
حسينى : الاربعين
11 - قرن يازدهم (12 نفر)
312 - على بن سلطان محمد هروى قارى (م 1014 ق )
قارى : شرح المشكاة .
313 - ابوالعباس احمد چلبى قژمانى (معروف به ابن سنان (م 1019 ق )
چلبى : اخبارالدول ، ص 102.
314 - محمد عبدالرؤ ف مناوى شافعى (م 1031 ق )
مناوى : كنوز الحقائق ، ص 147
315 - شيخ بن عبدالله عيدروس يمنى (م 1041 ق )
عيدروس : العقد النبوى
316 - محمود بن محمد بن شيخانى قادرى مدنى
قادرى مدنى : الصراط السوى
317 - على بن ابراهيم حلبى (م 1044 ق )
انسان العيون فى سيرة الامين الماءمون = السيرة الحلبية ، ج 3: ص 301.
318 - احمد بن فضل بن محمد باكثير مكى شافعى (م 1047 ق )
باكثير مكى : وسيلة المال
319 - حسين بن امام المنصور بالله يمنى (م 1050 ق )
يمنى : هداية العقول
320 - شيخ احمد قاضى قضاة (ملقب به شهاب الدين خفاجى ) (م 1069 ق )
خفاجى : نسيم الرياض ، ج 3: ص 456
321 - عبدالحق بخارى دهلوى (م 1052 ق )
دهلوى : شرح المشكاة
322 - محمد بن محمد مصرى
مصرى : الدررالعوال بحل الفاظ بدء المال
323 - محمد بن صفى الدين جعفر (ملقب به محبوب العالم )
محبوب العالم : تفسير شاهى
12 - قرن دوازدهم (12 نفر)
324 - سيد محمد بن عبدالرسول شافعى (م 1103 ق )
سهارنپورى : مرافض الروافض
325 - ابراهيم بن مرعى مالكى شبرخيتى (1106 ق )
شبرخيتى : الفتوحات الوهبية .
326 - ضياءالدين صالح بن مهدى مقبلى (م 1047 ق )
مقبلى : الابحاث المسددة
327 - ابراهيم بن محمد حنفى حرانى (معروف به ابن حمزه ) (م 1120 ق )
ابن حمزه : البيان و التعريف
328 - ابوعبدالله محمد بن عبدالباقى زرقانى (م 1122 ق )
زرقانى : شرح المواهب اللدنية ج 7، ص 13، - و - الضياء المقدسى
329 - حسام الدين محمد با يزيد سهارنپورى .
سهارنپورى : مرافض الروافض .
330 - ميرزا محمد بن معتمد خان بدخشى
بدخشى : مفتاح النجا - و - نزل الابرار
331 - محمد صدرالعالم
صدرالعالم : معارج العلى ، ج 1: ص 229 - 232.
332 - حامد بن على دمشقى (معروف به عمادى ) (م 1171 ق )
عمادى : الصلاة الفاخرة بالاحاديث المتواترة
333 - عبدالعزيز: ابوولى الله احمد بن عبدالرحيم عمرى دهلوى (م 1176 ق )
عمرى دهلوى : قرة العين - و - ازالة الخفا
334 - محمد بن سالم حنفى مصرى شمس الدين شافعى (م 1181 ق )
حاشية الجامع الصغير
335 - محمد بن اسماعيل يمانى صنعانى (م 1182 ق )
يمانى : الندية
336 - شهاب الدين احمد حفظى شافعى
حفظى : ذخيرة الاعمال
13 - قرن سيزدهم (13 نفر)
337 - ابوفيض محمد بن محمد مرتضى حسينى زبيدى حنفى (م 1205 ق )
زبيدى : تاج العروس ج 10، ص 399
338 - ابوعرفان محمد بن على صبان (م 1206 ق )
ابن صبان : اسعاف الراغبين .
339 - رشيدالدين خان دهلوى
دهلوى : الفتح المبين ، ج 1: ص 238
340 - احمد بن عبدالقادر عجيلى
341 - مولى محمد مبين لكنهويى
لكنهويى : وسيلة النجاة ، ج 1: ص 239
342 - مولوى محمد سالم بخارى دهلوى
دهلوى : اصول الايمان
343 - مولوى ولى الله لكنهوى
لكنهويى : مرآة المؤ منين : ج 1: ص 240 - 244.
344 - مولوى حيدر على فيض آبادى
فيض آبادى : منتهى الكمال
345 - قاضى محمد شوكانى صنعانى (م 1250 ق )
شوكانى : فتح القدير
346 - شهاب الدين ابوالثناء محمود بن عبدالله حسينى آلوسى بغدادى (م 1270 ق )
آلوسى : تفسير روح المعانى ، ج 2: ص 350.
347 - شيخ محمد درويش حوت بيروتى (م 1276 ق )
ابن جزرى : اسنى المطالب
348 - شيخ سليمان بن شيخ ابراهيم قندوزى حنفى (م 1270 ق )
قندوزى : ينابيع المودة ، ص 40.
349 - سيد احمد بن مصطفى قادين خانى
قادين خانى : هداية المرتاب
14 - قرن چهاردهم (19 نفر)
350 - سيد احمد زينى بن احمد دحلان مكى (م 1304 ق )
زينى دحلان : نفخات الرحمن .
351 - شيخ يوسف نبهانى بيروتى
نبهانى : منتخب الصحيحين
352 - سيد مؤ من بن حسن مؤ من شبلنجى
شبلنجى : نورالابصار
353 - شيخ محمد عبده بن حسن خيرالله مصرى (م 1323 ق )
مشاهير الشرف ، ج 1: ص 300.
354 - سيد عبدالحميد ابن سيد محمد آلوسى (م 1324 ق )
آلوسى : نثراللالى ، ص 166 و 170 و 172
355 - شيخ محمد حبيب الله يوسفى
گنجى : كفاية الطالب ، ص 28.
356 - قاضى محمد بهلول بهجت افندى شافعى .
بهجت افندى : تاريخ آل محمد.
357 - عبدالمسيح انطاكى مصرى
358 - دكتور احمد فريد رفاعى
حموى : معجم الادباء، ج 14: ص 48،
359 - احمد زكى عدوى
عدوى : تعليقات الاغانى ، ج 7: ص 363.
360 - احمد نسيم مصرى
ديوان مهيار: ج 3: ص 182.
361 - حسين على اعظمى بغدادى
كتاب الامام اميرالمؤ منين (عليه السلام ).
362 - على جلاالدين حسينى
كتاب الحسين ، ج 1: ص 132.
363 - محمد محمود رفاعى مصرى
شرح الهاشميات ، ص 81.
364 - محمد شاكر خياط نابلسى ازهرى مصرى
شرح الهاشميات ، ص 81.
365 - عبدالفتاح عبدالمقصود مصرى
عبدالفتاح : عبقرية الامام على (عليه السلام )، ج 1: ص 56.
366 - شيخ محمد سعيد دحدوح
در نامه اى به مرحوم علامه مظفر
367 - صفا خلوصى
در نامه اى به مرحوم علامه امينى
368 - شهاب الدين احمد بن محمد بن صديق
شهاب الدين : تشنيف الاذان ، ص 77⁽¹¹⁾.

خبر فوق را به زبان مورد نظر ترجمه کنید

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا